En cinco libros de poemas, entre 1991 e 2004, Luisa Villalta foi construíndo unha poética de notábel consistencia e de singular perfil expresivo. Consolidada de xeito claro a súa voz nos dous derradeiros poemarios, En concreto (2004) e Papagaio (2006), ambos de edición póstuma, o proceso tristemente interrumpido do seu discurso poético orientábase en rumbo firme, aberto á incorporación de materias imaxinativas e sensoriais que completaban e enriquecían o substrato fundamental da súa escrita, a orientación crítica e reflexiva que constitúe a súa constante de sentido máis identificábel.
Sen abandonar aquela posición de pensamento indagatorio, en Papagaio anunciábase unha inflexión emocional máis fluída que a dos libros anteriores e unha ollada especialmernte atenta ao rexistro do matiz visual, en grande medida esixida polas fotografías de Maribel Longueira que os poemas de Luisa interpretaron maxistralmente. Nos que en 2020 foron publicados baixo o título As palabras ingrávidas a partir dun conxunto de manuscritos de 2004, en relación cos que descoñecemos a vontade da autora a efectos dunha posíbel edición en libro, podemos albiscar tamén aquela mudanza de visión que se percibe en Papagaio, de escrita próxima no tempo.
A poesía é para Luisa Villalta “un ruido provocado”, tal como manifesta en Ruido, libro onde prosegue a reflexión arredor do parentesco entre a lingua poética e a música, asunto ao que dedicaría en 1999 o ensaio O outro lado da música, a poesía.
Entendo o conxunto formado polos dous libros iniciais de Luisa Villalta, publicados na década dos 90, Música reservada (1991) e Ruido (1995) e a plaquette titulada Rota ao interior do ollo (1995), como sólido limiar da súa obra poética central, a dos editados en 2004 e 2006. A poeta estaba daquela construíndo un código que recollía o curso do seu pensamento analítico, a reflexión de carácter existencial, a complexidade dos seus propios procesos inquisitivos (“pensar é escuro”) ou a vivencia confusa da temporalidade. Nestas primeiras entregas, a semellanza entre o texto e o discurso persoal da escritora resulta patente, malia a necesaria distancia que o poema establece en relación coa vivencia e coas certezas de cerna intelectual. A música como motivo temático reiterado, reflexo natural da súa dedicación á práctica do violín, e a indagación metapoética representan dous eixos complementarios para o significado de Música reservada, onde a poeta declara: “ un verso / non é máis que o que se quebra / e continua, / que se escapa / e fica e segue…”
A poesía é para Luisa Villalta “un ruido provocado”, tal como manifesta en Ruido, libro onde prosegue a reflexión arredor do parentesco entre a lingua poética e a música, asunto ao que dedicaría en 1999 o ensaio O outro lado da música, a poesía. Alén da liña reflexiva dominante, que produce unha tonalidade de temperatura fría, de vibración mate e escollas léxicas maiormente denotativas, en Ruido anúncianse algúns dos rexistros verbais – máis cálidos, máis vivos- da nova emoción comprometida e crítica que se manifestará abertamente en En concreto. Escoitamos xa nalgún poema a voz do suxeito colectivo e sentimos a presenza épica da Cidade que protagonizará os libros finais: “a cidade bocexa unha alba disonante”.
A disonancia da paisaxe urbana emparella tanto cos ritmos atonais da música poemática de Luisa Villalta como cos efectos da distorsión expresionista que caracterizará en parte o estilo de En concreto. A figura da cidade personificada que vai ocupar o primeiro plano do novo libro preséntase xa, en versos reveladores da comunicación entre ambos poemarios, como “selva audaz antropomórfica edificada / codificada constrita construida”. Noutros momentos incorpora a poeta a posición feminista de “unha muller que resiste” ou a da muller agredida, presentada en tonalidades e imaxes nas que podemos albiscar a violencia denunciada en Papagaio.
En Rota ao interior do ollo apúntase o interese de Luisa pola poesía experimental, que se manifestará en ocasionais e prometedoras incursións no caligrama e na poesía fónica, dunha de cuxas mostras públicas tiven eu a fortuna de ser testemuña.
A liña que vai da perspectiva lírica do eu inquisitivo, da autoindagación existencial, ao nós da crítica comprometida, por unha banda, e da expresividade conceptual e distante á abertura da emotividade e da expansión sensorial, pola outra, é o rumbo que sinala o avance dos primeiros libros de Luisa Villalta cara á consolidación definitiva da súa poética en En concreto e Papagaio. A ese itinerario, a plaquette Rota ao interior do ollo aporta a dimensión lúdica, moi da querenza intelectual e vital da poeta, nun conxunto de cinco poemas escritos en diálogo coa fórmula máxica pompeiana composta polas palabras Sator, Arepo, Tenet, Opera e Rotas. Apúntase aquí o interese de Luisa pola poesía experimental, que se manifestará en ocasionais e prometedoras incursións no caligrama e na poesía fónica, dunha de cuxas mostras públicas tiven eu a fortuna de ser testemuña.
O compromiso de Luisa cos desherdados
En concreto obtivo en 2003 o Premio Espiral Maior. Coa súa autora compartiron os membros do xurado –Miguel Anxo Fernán Vello, Xavier Rodríguez Baixeras e eu mesmo- a ledicia do recoñecemento dun libro de consistente feitura e atractiva formulación verbal. É un discurso de vontade crítica e sentido unitario, coa Cidade como protagonista dos poemas, que conversa coas escollas de estilo e pensamento dun poeta dos oitenta, Vítor Vaqueiro, aínda que os resultados expresivos de ambos autores mostran aparencias e matices ben diferenciados.
Da crítica e da denuncia dirixida contra os poderes responsábeis da desfeita colectiva, a autora sobarda e complementa nos poemas de En concreto os rexistros sociais da súa escrita coa indagación das claves existenciais e simbólicas da cidade, que se mostra en ocasións como femia parideira.
Trátase nos dous casos de poesía de carácter analítico e vontade épica, protagonizada por suxeitos colectivos e de verbalización austera e alicerzada na xeometría de campos léxicos rigorosamente controlados. Tal opción de ollada e rexistros comunicativos sitúa o poemario de Luisa Villalta nun territorio de evidente singularidade en relación coas poéticas do seu tempo, non obstante a proximidade de certas posicións a algunhas liñas propias da escrita poética dos 90. A autonomía da súa voz, que parece consecuencia natural do carácter independente das súa disposición persoal, fai difícil –e talvez innecesaria- a tentativa de instalar a súa figura nas coordenadas das xeracións dos 80 ou dos 90.
Os poemas de En concreto declaran o compromiso da poeta coa cidade dos desherdados, das vítimas, dos seres marxinais. Camiña o libro desde a visión do espazo urbano como entidade universal cara á concreción nominal dos ámbitos que nos permiten recoñecer a cidade da Coruña a través de barrios e lugares, antropónimos populares e acontecementos locais identificábeis. O progresivo avance en rumbo de concreción resólvese finalmente coa presenza da imaxe singular do eu poemático, decididamente deseñado nunha perspectiva lírica que interactúa –nos poemas finais, pero tamén en moitos textos anteriores- coa modulación épica principal: “O meu nome é o da Cidade Alta”. A íntima comunicación do eu lírico co nós da colectividade e da mesma Cidade como ser de anatomía antropomórfica realízase por medio dun magnífico prodixio de consubstanciación, de identificación radical: “eu son a propia túnica que me veste / e o camiño que se adentra na Cidade / mental detida en min”
Alén, pois, da crítica e da denuncia dirixida contra os poderes responsábeis da desfeita colectiva, a autora sobarda e complementa os rexistros sociais da súa escrita coa indagación das claves existenciais e simbólicas da cidade, que se mostra en ocasións como femia parideira: “A cidade abre as costuras do monte disposta a parir / de pé como as matronas antigas / aínda que teña que retorcerse de sombra”. O colosal personaxe antropomórfico é tamén ollo de guarda e sentinela, vixía, torre de Babel que “medra por abaixo e para dentro”, presenza fantasmal e monstruosa que exhibe as súas cloacas, vertedoiros e abismos. Tal aparello de procedementos imaxinativos e simbólicos afasta a escrita poética de Luisa – a deste libro e tamén a de Papagaio– da xeografía esencial da poesía política máis lineal e pedagóxica, e afirma o seu código como unha das construcións máis suxestivas dos nosos tempos desde comezos dos anos noventa do pasado século até hoxe.
Naturalmente, tal poética foi construída non só desde a persoal ollada interpretativa e o seu posicionamento ético e ideolóxico, senón cos procedementos técnicos esixidos para tal construción, que no caso de Luisa Villalta evidencian a seguridade e o rigor presente en todo o seu traballo literario, non só no eido da poesía. Equilíbranse nos poemas de En concreto a densidade discursiva e conceptual –o peso fondo do pensamento- cun ton visionario calculada e matizadamente irracionalista.
Entre concepto e visión, o posíbel exceso de reflexividade, de desvío explicativo, atempérase coa ollada deformadora de cerna expresionista, coa brincadeira verbal das aliteracións, xogo e música (“deixarme un beixo de brisa sobre a chaga abrasada”), co uso dos dobres sentido, as referenciais culturais ou a ironía, como a destes versos rotundos: “o vento cheira a cadáver / a vítima diaria da harmonía universal”. Harmonía de alto oficio musical e poético a que nos ofrece En concreto, dilatado discurso, por momentos oratorio, que medra en espiral, en vagas de ritmo caudaloso “Toda a miña xerazón abano de cristal / cansada coma min no cansazo do pai cego / no cansazo do avó en silencio / e da nai rota de recoser as coplas aprendidas na saia da avoa”.
Desde unha posición feminista de comprometida solidariedade, os poemas da fotopoética Papagaio (sobre as fotos que Maribel Longueira fixo da demolición dese popular barrio coruñés) pronuncian unha firme acusación contra o poder do patriarcado, a represión sexual, a moral hipócrita e reaccionaria e a violencia machista.
Desde a cidade alta descende a poeta aos abismos da cidade baixa, “trinta e dous metros de perforación e de avaricia nunha superficie de mil douscentos metros sobre a lenda da casiterita”, tal como describe no limiar Francisco Fernández Naval a operación de especulación urbanística recollida na reportaxe fotopoética titulada Papagaio, fotos de Maribel Longueira interpretadas polos poemas de Luisa Villalta. En 2001 realizáranse os traballos de demolición do barrio popular do mesmo nome, un lugar onde abondaban as casas dedicadas á prostitución. A cámara lúcida de Maribel retrata a ruína e a miseria e denuncia a avidez do capital devastador. A palabra poética de Luisa reconstrúe, a partir da desoladora paisaxe fotografada, os sinais da vida que aínda latexa nas xanelas a bater ou na sucesión ascendente dos chanzos que conducen aos leitos das prostitutas. Desde unha posición feminista de comprometida solidariedade, os poemas pronuncian unha firme acusación contra o poder do patriarcado, a represión sexual, a moral hipócrita e reaccionaria e a violencia machista.
Ao formato de folgo dilatado en verso longo, por veces cara ao versículo, e á discursividade de temperada liña irracionalista que caracterizan o estilo de En concreto sucede agora a construción condensada do poema, a complexidade das estruturas imaxinativas, resoltas en densa mecánica de alegoría que esixe unha lectura atenta e que, asemade, transmite unha viva emoción, maiormente dramática, de orixe visual. A novidade máis evidente de Papagaio en relación cos libros anteriores consiste nesta abertura da ollada sensorial que alixeira o peso da reflexividade predominante, novo rumbo que xa atinxira en En concreto importantes efectos, pero que nos poemas do seu derradeiro libro resulta claramente confirmado.
A visión antropomórica das imaxes de Maribel Longueira resulta potenciada através das estruturas simbólicas e alegóricas de Luisa Villalta. A partir da instantánea fixa no tempo, a poeta reconstrúe a existencia agredida das habitantes do barrio do Papagaio con detalles de agudo matiz que nos trasladan con facilidade a aquel violentado ámbito espacial e vital. Atrévome a intuír que estas serían as novas rotas desde o interior do ollo da poesía de Luisa, que no seu conxunto, desde Música reservada até os poemas en elaboración que foron agrupados en 2020 baixo o título As palabras ingrávidas, foi construíndo unha poética de voz independente, alicerzada en fundamentos analíticos e críticos, implicada no destino das vítimas da historia e progresivamente orientada ao discurso dunha óptica sensitiva que afortala o vigor da súa irrenunciábel posición reflexiva. Unha das poéticas máis intensas e atractivas do noso tempo de hoxe.
