Texto Redacción TD
Eran Elisa e Marcela feministas, como outras compañeiras de profesión? Para dar resposta a esta interrogante carecemos do testemuño das propias interesadas. As súas vidas, na pequena medida en que nos resultan accesibles, poden lerse, cando menos parcialmente, en clave feminista, pois demostraron que alén dos homes tamén había vida para as mulleres, por máis que a práctica desta autonomía, levada ás últimas consecuencias, esixiría o travestismo dunha delas. A sociedade patriarcal e homófoba non estaba disposta a que estes “desvaríos” ficasen impunes, e fíxolles pagar moi cara a súa ousadía, e elas mesmas víronse obrigadas, para limitar o alcance do castigo, a presentar o seu matrimonio (o 8 de xuño de 1901, na igrexa de San Xurxo da Coruña) como unha loucura propia de mulleres que non son conscientes do alcance dos seus actos.
O feminismo, o hermafroditismo, o travestismo e o lesbianismo
Son múltiples as conexións entre o feminismo e as outras tres categorías ás que se recorre para interpretar esta historia. Por sementaren dúbidas sobre a estrita división da humanidade en dous sexos como base dos seus correspondentes xéneros (hermafroditismo), por evidenciaren a fraxilidade da barreira que separa a masculinidade da feminidade (travestismo) e por cuestionaren a heterosexualidade obrigatoria e as relacións de poder en que historicamente se sustenta (lesbianismo).
Ademais de dar conta dos comportamentos individuais, o hermafroditismo, en opinión de Otto Weininger (1903), tamén contribuiría a explicar o movemento feminista, pois “a necesidade e a capacidade de emancipación dunha muller só se basean na fracción de home que ela teña”. O rexeneracionismo español percibirá como un problema especialmente grave a osmose entre a masculinidade e a feminidade, que comprometía tanto unha como a outra. Con homes efeminados e mulleres virilizadas os males da patria tiñan difícil remedio. A dexeneración da raza era a antítese da súa necesaria rexeneración, como proclamarán algúns dos que se ocupen de valorar a historia de Elisa e Marcela e a súa cobertura informativa.
Noutros países existía unha preocupación similar por manter os perfís específicos da masculinidade e da feminidade, ameazados pola homosexualidade e o feminismo. Será precisamente a súa emerxencia un dos factores que determinen o endurecemento dos criterios para aceptar o hermafroditismo verdadeiro, esa “broma ácida” para os que pretenden fundamentar na bioloxía as diverxentes posicións e funcións sociais dos homes e das mulleres.
A sociedade patriarcal e homófoba fíxolles pagar moi cara a súa ousadía, e elas mesmas víronse obrigadas, para limitar o alcance do castigo, a presentar o seu matrimonio como unha loucura propia de mulleres que non son conscientes do alcance dos seus actos.
Máis evidentes e menos rebuscadas son as conexións entre travestismo e feminismo. As travestidas poden considerarse como feministas avant la letrre, pois anticiparon a consecución dalgunhas das reivindicacións do movemento de emancipación das mulleres: ingresar na universidade, exercer a medicina, alistarse nos exércitos, andar polo mundo de forma autónoma, eludir o matrimonio heterosexual ou casar coas da súa mesma condición. Non lles resta ningún mérito facéreno a título individual, por non existiren disfraces colectivos, nin que o seu disfrace, ao tempo desafiaba o patriarcado, o recoñecese, por ser esta unha observación tautolóxica. De feito, o travestismo feminino por motivos sociais esmorece consonte van desaparecendo as discriminacións das que son obxecto as mulleres.
As relacións entre lesbianismo e feminismo coñeceron diversas fases ao longo do período contemporáneo. Algunhas feministas radicais defenderon a liberdade en materia sexual, e polo tanto a lexitimidade da opción homosexual, pero as organizacións de mulleres de finais do século XIX e comezos do XX non reivindicaron o lesbianismo. Será na década de 1970 cando, coincidindo cunha nova fase expansiva do movemento das mulleres, as lesbianas acadarán, polo menos en determinados países, o recoñecemento que algunhas viñan reclamando. O lesbianismo abrirá novos horizontes ao feminismo, á marxe da “heterosexualidade obrigatoria”, e o feminismo fornecerá novos soportes teóricos e un proxecto político ao lesbianismo. O feminismo é teoría e o lesbianismo a práctica, dirán algunhas, expresando así a fraternidade que os unía.
Porén, esta irmandade vai quebrar nos anos 80 do século pasado. Moitas lesbianas entenderon que o feminismo lles ofrecía un espazo insuficiente e unha cultura que esvaecía a súa sexualidade, así que optaron por se dotaren de referentes específicos, á marxe do feminismo e con independencia de compartiren algúns dos seus principios. O feito de que unha parte das lesbianas non se sentiran ben acollidas dentro do feminismo débese, cando menos en parte, a que “o patriarcado sempre tendeu a espallar a sospeita de que todas as feministas son lesbianas, e liberarse desa sospeita foi unha das obsesións dalgunhas mulleres supostamente feministas”, en palabras da ensaísta e activista Beatriz Gimeno.
Con independencia de que as lesbianas sexan feministas e as feministas lesbianas, ou se perciban como tales, existe unha relación máis profunda entre feminismo e lesbianismo: o primeiro crea as condicións de posibilidade para o segundo. En efecto, a progresiva consecución de dereitos por parte das mulleres fornécelles unha autonomía que lles permite pensar o lesbianismo como un proxecto de vida alternativo ao matrimonio heterosexual.
A resistencia ao acceso das mulleres á educación
Unha das primeiras reivindicacións do feminismo foi o acceso das mulleres á educación formal, da que foran basicamente excluídas cando os estados liberais crearon os sistemas educativos contemporáneos, articulados nos tres niveis clásicos: ensino primario, secundario e superior. A creación destes sistemas obedece a distintos motivos, dos que reteremos os dous máis significativos.
Que en 1888 se lles dese prioridade ás mestras para as escolas mixtas provocou resistencias, e non só no maxisterio masculino, senón tamén nunha parte da poboación galega, que ameazaba con retirar os seus fillos das escolas se eran encomendadas a mulleres.
En primeiro lugar, por motivos políticos: as revolucións liberais supoñen o tránsito desde unha sociedade de súbditos a outra de cidadáns, aos que se lles recoñecen unha serie de dereitos, entre eles o sufraxio. Era necesario, en consecuencia, ilustrar a cidadanía para que exercese con criterio os seus dereitos e cumprise debidamente as súas obrigas. Non é sorprendente, por tanto, que o feminismo se articule desde mediados do século XIX arredor da reivindicación deste dereito, que se percibía como a base para a consecución doutros, polo que as feministas tamén eran coñecidas como “sufraxistas”. En segundo lugar, por razóns que teñen que ver coa lexitimación da nova estrutura social. As sociedades liberais reclámanse abertas e prometen que a traxectoria dos individuos non dependerá xa do berce, senón dos talentos, que o sistema educativo permitirá detectar e cultivar.
Hoxe sabemos que a realidade non se axustou a esas previsións. Por máis que os sistemas educativos se presentasen como un contínuum susceptible de ser percorrido en virtude das capacidades individuais, na práctica segregarán a poboación en dous compartimentos segundo a súa procedencia social: o ensino primario, no mellor dos casos, para os sectores populares, e o secundario e superior para os sectores acomodados. Así será ata datas relativamente recentes.
As mulleres quedaron excluídas do dereito á cidadanía, polo que non era necesario ocuparse da súa formación cívica. E tamén se lles negará a posibilidade dun proxecto vital con sentido en si mesmo, polo que tampouco era necesario –nin sequera conveniente– o acceso a unha educación que evidenciase e cultivase unhas capacidades intelectuais susceptibles de xustificaren a súa inserción na sociedade de forma autónoma. En plena Revolución Francesa dirase que as mulleres non debían abandonar os brazos do seu pai máis que para seren abrazadas polo seu marido. O Estado liberal responsabilízase, si, da educación porque considera que constitúe un problema social e non só individual ou sectorial, que cada familia ou grupo resolve segundo os seus particulares criterios, como acontecía en períodos históricos anteriores. Pero no caso das mulleres segue a entenderse como un negocio privado sobre o que corresponde decidir a cada familia.
Tras a aprobación en España da Constitución de 1812, a comisión encargada de redactar as bases do novo sistema educativo insistiu en que “ao contrario da instrución dos homes, que convén sexa pública, a das mulleres debe ser privada e doméstica”. Pero non só os comisionados. Outros que tiñan acceso á prensa da época coincidían nunha tese central: a educación das mulleres só resulta pensable e desexable en función da súa condición de actual filla e futura esposa e nai. Desta tese nuclear derívanse outras, das que interesa subliñar dúas. A primeira sostén que nas mulleres importa máis cultivar a virtude que a intelixencia, entre outras razóns porque virtude e intelixencia percíbense como difíciles de conxugar en feminino. A segunda preconiza que o lugar natural para a súa educación é a familia e non a escola. Houbo voces que, como as de Emilia Pardo Bazán, reivindicaron o dereito da muller a ser educada para a autonomía, pero sen apenas consecuencias.
Así pois, o liberalismo non contaba coas mulleres cando creou os sistemas educativos. Percibíaas, no mellor dos casos, como un incómodo engadido. Tampouco contaba, no fundamental, coas clases populares. Con todo, cada vez será máis difícil ditar unha exclusión global por razóns de clase ou de xénero, aínda que algúns o pretendesen. As nenas foron incorporándose paseniñamente ao ensino primario, polo que as taxas de alfabetización nas idades máis temperás se irán igualando nas primeiras décadas do século XX. Máis difícil será o seu acceso ao ensino secundario e superior, dos que estarán practicamente excluídas ata ben entrado o pasado século. Ata 1910 necesitarán unha autorización específica da administración escolar para cursaren este tipo de estudos.
A incorporación de mulleres ao maxisterio
Na súa incorporación ao maxisterio, as mulleres beneficiáronse dos argumentos que lles fornecía a propia sociedade patriarcal. Esta entendía que a súa principal función consistía en criar e educar os fillos, convertendo a maternidade nun oficio a tempo completo, cando menos para determinados segmentos sociais, que as proletarias víanse obrigadas a aleitar os seus nenos nas fábricas, como facían as cigarreiras coruñesas. E o oficio de mestra percibíase como unha extensión da natural función educadora que se lles atribuía. Gregorio Marañón expresou de maneira clara esta convicción: para os nenos “serán tanto máis proveitosas as horas de escola cando máis se pareza á nai quen lles ensine, mesmo con prexuízo da sabedoría académica”.
A Lei Moyano asignaba ás mestras unha remuneración inferior á dos mestres, concretamente as dúas terceiras partes. O maxisterio feminino mobilizouse para reclamar a nivelación, que se aprobou en 1883, aínda que tardará algún tempo en xeneralizarse.
Unha argumentación que resultaba especialmente acaída para xustificar o acceso e mesmo a exclusividade das mestras nas denominadas escolas de párvulos. Así o aprobou o goberno nun real decreto, e así se acordou por maioría no Congreso Nacional Pedagóxico celebrado en Madrid en 1882. Non sen un moi tenso debate. Porque houbo congresistas que alegaban que as mestras non serían quen de manter a disciplina neses establecementos, e que o mellor era que estivesen dirixidos por un mestre auxiliado por unha mestra, reproducindo así a xerarquía existente na familia, da que estas escolas se consideraban unha extensión natural.
Tampouco había dúbidas sobre quen debía instruír e educar as nenas no ensino primario: nada mellor que unha muller para formalas como actuais fillas e futuras esposas e nais. Así que cando se podía practicar a segregación de sexos creábanse dúas escolas, unha para os alumnos, a cargo do mestre, e outra para as alumnas, a cargo da mestra. Mais non sempre se podía proceder así, sobre todo en Galicia, onde a poboación estaba moi espallada, tanto que foi necesario modificar a Lei Moyano (1857) para adaptala á súa peculiar forma de asentamento. Aquí proliferaban as escolas públicas incompletas e mixtas, que foron maioritarias durante todo o século XIX.
Nun primeiro momento estaban dirixidas por mestres, moitos deles escolantes —mestres particulares sen estudos profesionais— reconvertidos. En 1883 e 1885, o goberno acordou que debía admitirse indistintamente mestres e mestras nos concursos para a súa provisión, ao tempo que recoñecía a importante vantaxe que as mulleres ofrecían, por estaren en condicións de atender tanto a educación dos nenos como a das nenas, a diferenza dos homes, que carecían de aptitudes para ensinaren os “labores propios do sexo [feminino]”, unha das materias nucleares da escola primaria. Estas consideracións, e posiblemente a pretensión de ampliar o estreito campo profesional das mulleres por parte das autoridades ministeriais, determinaron que en 1888 se lles dese prioridade para desempeñar as escolas mixtas.
A medida provocou importantes resistencias, e non só no maxisterio masculino, o que resulta comprensible, senón tamén nunha parte da poboación rural galega, que ameazaba con retirar os seus fillos das escolas se estas eran encomendadas a unha muller. Argumentábase que nas escolas mixtas predominaban os alumnos sobre as alumnas; que moitos dos asistentes eran mozos barbados e moitas das mestras demasiado novas, podendo derivarse da conxunción dunha e outra circunstancia perigosas consecuencias; que unha muller non sería quen de garantir a orde e a moralidade entre os seus discípulos, agás que fose “unha desas que chaman por aquí Mari-Machos”, segundo se podía ler nun artigo publicado en El Magisterio Gallego en 1895; e que as mestras, procedentes unha boa parte delas das clases medias urbanas, tiñan dificultades para se adaptaren ao medio rural.
Parece, pois, que mesmo nun escenario profesional particularmente propicio, o acceso das mulleres non estivo exento de resistencias, corporativas unhas —para os homes o maxisterio aínda era un emprego apetecible, cando menos en España— e relacionadas outras cunha mentalidade refractaria á ilustración do sexo feminino, que dominaba no común da xente. Ademais, como tamén sucedeu noutras ocupacións, a Lei Moyano asignaba ás mestras unha remuneración inferior á dos mestres, concretamente as dúas terceiras partes. O maxisterio feminino mobilizouse para reclamar a nivelación, que se aprobou en 1883, aínda que tardará algún tempo en xeneralizarse.
A preferencia legal que se lles concedeu ás mulleres en 1888 permitiu que a porcentaxe de escolas incompletas a cargo de mestras pasase no conxunto do Estado do 7% en 1885 ao 41% en 1903. Dúas das beneficiadas foron Elisa e Marcela, que desempeñaron sempre esta clase de escolas, agás a de Dumbría; Elisa conseguiu o seu primeiro emprego precisamente en 1888. O salario que elas e as súas iguais recibían era reducido, mais propiciaba unha forma de vida autónoma.
Eran moitas as mestras que permanecían solteiras. En 1885, cando Marcela e Elisa estaban a piques de iniciaren a súa andaina no maxisterio, o 55% das mestras galegas en exercicio estaban solteiras, o 29% casadas e o resto eran viúvas ou relixiosas. A solteiría era moito menos frecuente entre os mestres galegos (21%) e tamén no conxunto das mestras españolas (37%).
O rexeitamento do matrimonio e da maternidade era evidente que non obedecía, no caso que nos ocupa, ao desempeño dun traballo masculinizante. Era, simplemente, que cando tiñan capacidade de decidir se querían casar ou non, moitas exercíana para dicir que non. E algunhas unían a súa vida a outra muller. Como Marcela e Elisa, que non sempre ten que ir Elisa por diante.
A sospeita de lesbianismo acompañará estas primeiras promocións de mestras. En primeiro lugar, por aprenderen o oficio en centros que practicaban a segregación sexual, favorecendo a ausencia de homes a emerxencia de amizades femininas máis ou menos cargadas de erotismo. En segundo lugar, porque a autonomía que fornecía o exercicio desta modesta profesión permitía que as máis delas permanecesen solteiras. Sabíase que eran estas e as mal casadas as principais candidatas ao lesbianismo. P. Garnier advertía que o celibato feminino, aínda que ás veces se explicase pola dificultade de atopar un marido axeitado, revelaba un profundo egoísmo, cando non servía para “disimular relacións secretas ou paixóns ignominiosas”, que a psiquiatría viña de bautizar como “inversión do sentido xenital”.
As mestras tamén desempeñaron un importante papel no tatexante movemento feminista español de finais do século XIX e comezos do XX. A súa experiencia permitiulles tomar conciencia da importancia de dúas das reivindicacións básicas do feminismo: o acceso á educación formal e a un traballo remunerado. Procedentes en boa medida das clases medias, non conseguiron sentarse nos pupitres dun instituto ou dunha universidade, aínda que si nos dunha escola normal, e adquirir un nivel cultural que, con todas as súas limitacións, era moi superior ao do común das mulleres da época.
Algunhas cursaban estes estudos por simple afán de saber, mentres que outras exercían a profesión nalgún momento da súa vida. As primeiras en facéreno comprobaron que, malia realizaren o mesmo traballo, as súas nóminas eran inferiores ás dos mestres, e loitaron pola equiparación salarial, que finalmente conseguiron. Os seus estudos e salarios eran certamente modestos, mais propiciaban pensar e vivir de forma autónoma. Unha parte delas querían facer extensiva esa autonomía ás súas iguais, polo que se converteron en abandeiradas do feminismo, que nesta fase da súa evolución aínda estaba en condicións de alimentarse dos froitos das súas propias reivindicacións.
____________________