por Isabel Menéndez
No ámbito da sexualidade, as técnicas disciplinarias por excelencia son aquelas que sustentan ou reforzan unha antiga institución patriarcal: a prostitución. Na actualidade, a industria do sexo, aliada cos medios de comunicación de masas e todas as industrias culturais, constrúen un discurso hipersexualizado que explota simbolicamente a mulleres e nenas, sempre baixo un paraugas falsamente progresista que se apoia, como se dixo, no mito da libre elección. Iso permite ocultar a estrutura social na que se basea a desigualdade, impedindo pensar sobre o feito mesmo da prostitución como institución patriarcal que consolida a desigualdade entre homes e mulleres.
A obsesión das posturas regulacionistas –onde se inclúen algunhas que se consideran feministas– por diferenciar a trata e o tráfico da prostitución “libre” esquece que a trata prové á prostitución e que, se non existise esta última, non podería existir a primeira.
A realidade da prostitución, no século XXI, é que creceu exponencialmente. Fíxoo tanto na dimensión da propia actividade económica como no número de homes que deciden utilizala, cada vez máis e máis novos. A mesma prostitución cambiou pois hoxe é un negocio internacional que move diñeiro legal e ilegal e que forma parte de algo moito máis global que é a industria do sexo. Da man de mafias internacionais é un negocio de enormes proporcións que mesmo forma parte –auspiciado por institucións como a Comisión Europea e Eurostat, a oficina de estatística europea– do cálculo do Produto Interior Bruto (PIB) dalgúns países, incluíndo España onde a prostitución é alegal.
Non é difícil pensar nas tensións que entran en xogo para que o negocio desenvolver e mesmo para que sexa legal e aceptable: as mafias teñen interese en que aumente a demanda, os Estados poden ver positivo o aumento de ingresos e o patriarcado consolídase xa que a venda do corpo e a sexualidade das mulleres nunca permitirá a igualdade entre sexos, ao contrario, é unha poderosa ferramenta para consolidar a desigualdade. Todos gañan, menos as mulleres, un obxecto dentro do sistema con moi pouca capacidade de decisión e pouca autonomía.
Para Beatriz Gimeno, a prostitución hoxe é un dos poucos espazos que quedan para o predominio da masculinidade hexemónica, unha masculinidade acosada polo feminismo en moitos ámbitos da vida en opinión desta autora. Por moito que o feminismo de terceira onda reclame o contrario, non é posible defender a práctica desde un ideal de autonomía ou libre elección dalgunhas mulleres pois, como institución patriarcal, a prostitución codifica significados que prexudican ás mulleres como clase e, como negocio neoliberal, explota ás mulleres para o beneficio doutros/ as. É dicir, prexudica a todas as mulleres e non só ás que están no sistema. E prexudica a todas porque se trata, en palabras da filósofa Ana de Miguel, dunha escola de desigualdade. Neste sentido, a única resposta –por utópica que poida parecer– é a necesidade de combater a institución e non de regulala ou normalizala.
Ademais do seu rol como difusores da imaxe cousificada e hipersexualizada dos corpos femininos, hai que destacar que os medios de comunicación de masas contribuíron a unha idealización da prostitución e a unha visión nesgada desta.
Pero, ademais da cuestións simbólicas e as que afectan á desigualdade de xénero como concepto global, tal e como ocorría no caso dos ventres de alugueiro, tamén na prostitución adóptanse medidas que cousifican e fan vulnerables ás mulleres. Por exemplo, a xornalista mexicana Lydia Cacho coñeceu en Cambodia a encargadas de bordeis que lle explicaron que existían programas para “ reprogramar nenas” para a explotación sexual. A través da exposición sistemática a pornografía, as pequenas acaban non só normalizando a explotación sexual senón tamén sendo convencidas de que elas elixiron facer o que fan, que non poden aspirar a opcións mellores e que, en realidade, elas mesmas carecen de valor algún fose do negocio prostitucional.
As posturas regulacionistas
Prostitución e ventres de alugueiro comparten a súa responsabilidade no envío de nenas e mulleres pobres a actividades que explotan os seus corpos e que obteñen plusvalías para terceiros. O tráfico mundial nútrese desta compra e venda, a partir da súa conversión en obxectos de consumo. A obsesión das posturas regulacionistas –onde se inclúen algunhas que se consideran feministas– por diferenciar a trata e o tráfico da prostitución “libre” esquece –máis aló da propia discusión sobre se realmente é posible, ontológicamente, a existencia de prostitución libre, inclusive cando é voluntaria– que a trata prové á prostitución e que, se non existise esta última, non podería existir a primeira.
Tal e como explica Gimeno, non é posible conceptualizar a prostitución, de maneira individual, como un mero intercambio de sexo por diñeiro, porque se trata dunha institución que regula o libre acceso dos homes ao corpo das mulleres a cambio dun prezo. É dicir, non se trata dunha actividade despolitizada á que podamos darlle a explicación individual que nos interese, senón que se trata dunha práctica que sostén un dereito dalgúns á conta doutras: que os homes terían dereito a satisfacer as súas necesidades sexuais, co que iso implica de dispoñer de continxentes femininos, igual que ocorre cos ventres de alugueiro. Tal e como argumenta Françoise Héritier: “Dire que lles femmes ont lle droit de se vendre, c’ est masquer que lles hommes ont lle droit de lles acheter”.
A prostitución, como práctica disciplinaria biopolítica debe ser abordada como unha institución que normaliza os roles e a xerarquía de xénero, que non é simplemente unha opción persoal senón unha práctica que afecta a todas as mulleres e non só ás que se prostitúen.
Un home defensor da igualdade entre mulleres e homes non pode aceptar o acceso sexual a cambio de diñeiro, porque sería unha contradición irresoluble. Pola mesma razón, non é posible defender a legalización da prostitución como unha opción feminista, pois a plusvalía que xera unicamente pode medirse en termos de masculinidade non igualitaria e é por iso que a prostitución afecta a todas as mulleres. Ana de Miguel explica que defender a legalización da prostitución é sempre unha posición neoliberal: todo pode comprarse e venderse; a vontade individual prevalece sobre o benestar colectivo e, de paso, anúlanse as loitas sociais que tan importantes foron no feminismo sesenta e oitista. De acordo con Alicia Miyares, os valores de liberdade individual que se asocian unicamente a melloras materiais non son necesariamente compatibles cos valores de xustiza. É un feito que a prostitución ten unha tradución efectiva en termos de violencia de xénero, feminicidios, aumento de trata e cousificación das mulleres a través dos medios de comunicación e a publicidade. Así mesmo, sabemos que nos países onde se legalizou, a vida das prostitutas non mellorou mentres que si aumentaron as mafias e o tráfico.
En canto aos medios de masas, ademais do seu rol como difusores da imaxe cousificada e hipersexualizada dos corpos femininos, hai que destacar que contribuíu a unha idealización da prostitución e a unha visión nesgada desta. Na idealización tivo moito que ver a prostitución que aparece no cinema comercial, onde ser puta é unha das actividades máis frecuentes dos personaxes femininos, tal e como revelou nos seus textos a experta Pilar Aguilar. Películas de enorme éxito como Pretty Woman ( Garry Marshall, 1990), contribuíron a elaborar un imaxinario ideal da prostitución. Por outra banda, a visión nesgada das pezas informativas ponse de manifesto en que practicamente nunca se fala dos homes que consomen prostitución, nin tampouco das súas prácticas, cada vez máis violentas e influídas polo imaxinario pornográfico. A prostitución, para a prensa, é unicamente algo no que interveñen mulleres. O “ puteiro” é invisible, como invisibles son as mafias e as persoas que se lucran coa explotación feminina.
A prostitución, como práctica disciplinaria biopolítica debe ser abordada –e aquí os medios de masas deberían emprender unha reflexión respecto diso– como unha institución que normaliza os roles e a xerarquía de xénero, que non é simplemente unha opción persoal senón unha práctica que afecta a todas as mulleres e non só ás que se prostitúen. Ademais, os medios necesitan facer un exercicio de autocrítica respecto a a proposta da prostitución como unha opción laboral exclusiva para as mulleres, tanto na elaboración de noticias ou reportaxes como nas páxinas de anuncios de contactos/programas televisivos cos que ingresan enormes cantidades de diñeiro a maioría de medios escritos e audiovisuais.
