por Daniel Álvarez
Non cheguei a coñecer en persoa a Juan Mari Jauregi, ex gobernador civil de Guipúscoa, militante da ETA antifranquista, comunista na súa mocidade, membro do Partido Socialista despois, e un dos que declarou contra Enrique Rodríguez Galindo no xuízo polo secuestro e asasinato de Lasa e Zabala, o primeiro cometido polos GAL como organización terrorista. Coñezo a Maixabel Lasa desde hai anos. Son amigo persoal da súa filla María e do seu compañeiro, Luis. Teño estado na súa casa, temos ido xuntos de vacacións, os nosos fillos foron á mesma aula, e o lecer compartido é algo cotiá. Sirva isto para poñer distancia en contexto sobre a historia real levada agora ao cine por Icíar Bollaín da que todos falan. Non podo, por tanto, ter unha opinión obxectiva. Nin a quero ter. Sirva isto de base para expoñer a miña visión sobre esta historia, da que me gustaría compartir algúns segredos e confidencias coa xente de TEMPOS.
Vida e morte
Juan Mari Jauregi foi asasinado a tiros por un comando de ETA o 29 de xullo do ano 2000. Aquel atentado formaba parte dunha ofensiva da organización terrorista iniciada tras o fracaso dunhas conversas de paz cando era presidente do goberno José María Aznar, coñecidas como pacto de Lizarra, nas que a maioría de siglas abertzales accedían a abrir un proceso soberanista, a cambio de que ETA deixara as armas. A cousa non callou, e tras a ruptura da tregua, ETA comezou unha campaña inmisericorde que tiña por obxectivo aniquilar militares, policías, xornalistas, intelectuais, empresarios e representantes do PP e o PSOE. Naquel ano, Jauregi atopábase traballando en Chile, e voltaba cada tres meses a Legorreta (Guipúscoa), sen acceder a que lle puxeran servizo de escolta. Déronlle un tiro nun restaurante de Tolosa, cando tomaba unha cervexa cun compañeiro meu, Jaime Otamendi, daquela xefe de informativos de Euskal Telebista.
Voz afundida
Aquel sábado, cando tiven que dar a nova pola radio, sentín por vez primeira a fraxilidade da vida en Euskadi. Entendín que ETA non era só unha ameaza para as persoas que estaban directamente no punto de mira, senón tamén para moita outra xente que estaba disposta a defender a democracia. Mira que me costou, porque mira que houbo asasinatos e vulneracións de dereitos humanos antes daquilo, pero conseguín comprender que, se lles deixábamos o terreo libre, acabarían por cargarse a pluralidade vasca e toda a súa arquitectura institucional. Ata entón, téñoo que confesar, aínda era tan inxenuo como para crer que ETA tiña unha lóxica, violenta si, pero lóxica política á fin e ao cabo. Tiveron que asasinar a un home, euskaldun, de esquerdas, ex militante da ETA antifranquista, partidario do diálogo, para que eu fixera a dixestión da verdadeira natureza totalitaria daquel monstro. Ao día seguinte, o alcalde de Legorreta, Xabier Iraola (un home do rural vasco, membro do PNV), leu unha carta de despedida na praza da vila que só puido rematar cun fío de voz no medio de choros polo seu amigo perdido: gero arte, Juan Mari; hasta siempre, Juan Mari. O audio entrou en directo nunha das conexións e aquel día foi a primeria vez que as bágoas mollaron os meus ollos nun directo da radio.
Os encontros
Tempo despois, Maixabel foi nomeada directora da oficina de atención ás víctimas do terrorismo do goberno vasco, e acabou, ela tamén, escoltada, porque o seu nome apareceu nos papeis dun comando como obxectivo. Aínda así, ideou un proxecto para recoñecer a tódalas vítimas do fanatismo político, tivese a orixe que tivese. E resulta que aí agromaron centos de nomes que sufriran morte ou persecución, por parte dos GAL, do Batallón Vasco Español, da Triple A, e outros grupos que operaban baixo a protección das forzas de seguridade. Todas elas foron recoñecidas como vítimas. Desa maneira, Maixabel quitoulle a ETA o monopolio do relato da represión. A partir de aí, persoas que viviran de costas comezaron a ter encontros discretos e segredos para comprenderse mutuamente. O que nos fai humanos é, sobre todo, o sentimento primario: o amor, a morte, a dor, a soedade. Da man de Maixabel, vítimas de ETA, dos GAL e da violencia policial xuntáronse en Glencree (Irlanda) para contarse as súas experiencias a raíz do asasinato dos seus queridos: o abandono institucional, o esquecemento dos veciños, o silencio dos medios de comunicación. Axiña apareceu unha ligazón entre todas elas, e unha conclusión: non importa quen o fixo, o único que debe quedar claro é que o que nos fixeron foi inxusto, e non tiña que ter ocurrido xamais.
Nanclares
Os encontros de Glencree inspiraron a chamada vía Nanclares: un intento para axudar a presos de ETA que, tras facer un percorrido de autocrítica, decidían abandonar a organización e iniciar unha volta atrás, asumindo a dor causada ás vítimas. Ese foi o telón de fondo dos chamados encontros restaurativos, nos que ex membros de ETA se atopaban persoalmente con vítimas para darlles as respostas que ninguén lles dera nunca: por que? Para que? Que sentiches cando o fixeches? Quen deu a orde? Sabedes que me esnaquizáchedes a vida? Maixabel foi a primeira en dar o paso. Tivo varios encontros con dous dos integrantes do comando que asasinara a Juan Mari. A un deles, Ibon Etxezarreta, chantoulle a seguinte frase: “prefiro ser a viuva de Juan Mari que a túa nai”. Non foi un perdón. A diferenza do documental que filmou Jon Sistiaga, non se convertiron en amigos. Maixabel só estimulou un camiño de autocrítica para que aqueles que decidiran ser asasinos comprenderan o inútil das súas accións.
Icíar Bollaín
Ese o sentido da película que Icíar Bollaín que lles recomendo esta semana. Perdoen o monográfico. É a historia, ou unha das historias da miña vida: no profesional, porque moitas destas cousas tívenas que contar na radio; e no persoal, polo moito que me aportou a familia Jauregi Lasa. Este é o mellor alegato contra ETA e o fanatismo político que vou ver na miña vida. E, o máis importante, é o mellor exercicio contra a violencia fanática que lles vou amosar aos meus fillos. Esta película é semente de concordia. Iso é o que agardamos dos creadores e da cultura en xeral: que, no medio desta nova vaga de fanatismo e populismo, diga algo que permita avanzar á sociedade. Pouco podo dicir sobre Blanca Portillo, que fai un papel excelente; pero aínda estou estremecido con Luis Tosar e Urko Olazabal no papel de Etxezarreta e Carrasco, os dous membros de ETA que dan marcha atrás ou, mellor dito, saltan adiante para abandonar o sectarismo e abrazar a humanidade. Non se enganen, esta non é unha historia vasca; é unha historia universal. Xa mo dirán.
