por Armando Requeixo
Non negando, de xeito absoluto, ningunha das tres razóns, coido que merecen matizarse, pois só así se fará xustiza aos méritos do homenaxeado (que os ten, ninguén o dubida), mais tamén se calibrará o alcance destes e o que cabe esperar supoña a figura de Delgado Gurriarán unha vez pase este ano de conmemoracións e homenaxes.
O compromiso político de Delgado Gurriarán proseguiu no exilio mexicano, pois alí axudou a redactar e negociar o Pacto de Galeuzca (1944), acolleu na súa casa nalgún momento a Castelao, Alonso Ríos e Suárez Picallo e, con outros, estivo detrás de moitas iniciativas e publicacións nacionalistas.
Certamente, o autor valdeorrés foi un “activista político” dende a primeira hora. Xa nos anos 30 estivo presente na Irmandade Galeguista Valdeorresa e ben pronto manifestou simpatía polas posicións do Partido Galeguista, pois en 1931 coñeceu nun mitin en Valdeorras a Alexandre Bóveda e en 1934 asistiu en Ourense á III Asemblea anual do PG en representación de Córgomo-Portela, onde se atopou con Castelao. Esta inclinación nacionalista aínda se veu máis afirmada co seu ingreso no PG en 1938, para logo continuar ao longo de toda a contenda bélica, que pasou entre territorio republicano e terras francesas, axudando á causa da República de diferentes maneiras, mais todas elas de notoria implicación (foi secretario de Propaganda do PG, colaborou coa Subsecretaría de Armamento e tamén co Servizo de Información Periférico do Estado Maior de Terra e ata estivo na fronte da batalla do Ebro). Este compromiso político proseguiu no exilio mexicano, pois alí axudou a redactar e negociar o Pacto de Galeuzca (1944), acolleu na súa casa nalgún momento a Castelao, Alonso Ríos e Suárez Picallo e, con outros, estivo detrás de moitas iniciativas e publicacións nacionalistas.
E se o seu activismo político é innegable, tamén hai que lle agradecer o seu “labor cultural”. Deixando a un lado por agora a súa obra poética, non cabe dúbida de que contribuíu a botar a andar importantes iniciativas na diáspora mexicana. Poño por caso: as revistas Saudade (1942-1953) e Vieiros (1959-1968), o Padroado da Cultura Galega en México (1953), a Irmandade Galeguista (1942), a Asociación A Nosa Xente, o Ateneo de Galicia ou a audición radiofónica Hora de Galicia (1952). Pero todas estas plataformas nin se sostiveron só pola entrega (loable, xaora) de Delgado Gurriarán, nin tampouco foi el quen as capitaneou, aínda que a súa presenza sexa ben estimable, por suposto.
Ende ben, o feito de que o de Valdeorras estivese decote ao carón doutros compañeiros de angueiras nas amentadas e noutras iniciativas explica a intención de RAG de homenaxear, por medio súa, “outros colegas que desenvolveron iniciativas sobranceiras que mantiveron vivo o facho da nosa identidade” en México. Mais esta circunstancia, tamén digna de todo recoñecemento, non xustifica, per se, a designación de Delgado Gurriarán; ou, se se prefire, non é unha razón que sosteñan unicamente os seus méritos, o que tampouco obvia a participación valiosa que nestas empresas tivo o escritor.
Deixei para o final a terza das consideracións que animou ao plenario da RAG na súa designación: a súa cualificación como “excelente poeta que foi cultivador dun galego enxebre, característico das terras de Valdeorras”.
A intención de RAG de homenaxear, por medio de FDG, “outros colegas que desenvolveron iniciativas sobranceiras que mantiveron vivo o facho da nosa identidade” en México, non é unha razón que sosteñan unicamente os seus méritos, o que tampouco obvia a participación valiosa que nestas empresas tivo o escritor.
Aínda que non son dialectólogo profesional, coido que é acertada a súa estimación como un autor que soubo tirar partido da fala da súa bisbarra e, segundo os entendidos, a gramática, o léxico e a paremioloxía do escritor confirman tal aseveración.
Agora ben, penso que é moito máis opinable defender que en Delgado Gurriarán teñamos un “excelente poeta”. Excelente de xeito absoluto ou en comparación con quen? Excelente respecto do seu tempo e lugar ou con independencia destes parámetros? Excelente cualitativa e/ou cuantitativamente? Excelente pola recepción histórico-crítica canonizadora da súa obra ou polo masivo da súa lectura? Excelente é, como mínimo, un cualificativo discutible.
Poeta de estética discreta, oportuno e xeracionalmente ecoico
Non é este o foro para unha inmersión crítico-estética no asunto, que precisaría de fonduras que nunha publicación non especializada non veñen ao caso e que necesitaría, amais, dunha extensión que tampouco aquí é recomendable. Así que me conformarei con anotar unhas cantas observacións para que se entenda mellor por que defendo que Delgado Gurriarán é un poeta estilisticamente discreto, oportuno sociohistoricamente e xeracionalmente ecoico.
É un poeta de estética discreta porque non poucos dos seus versos xogan cunha rítmica na que falta puído, na que se deslizan ripios evidentes e na que a selección léxica e as reiteracións son notorias, alén do recurso a imaxes tópicas e a unha sintagmática previsible, que é de todo menos creativa.
Que dicir cando un le versos coma estes do poema “Amores”?: “O sol, quente como as pallas,/ ao ver núa a noiva terra/ bicouna con beizos de ouro/ e tivo cópula co’ela./ Dispois, morta de vergoña,/ do amor non querendo froito,/ coa súa comadre xiada/ púido amañar un aborto”. É enlevado este xogo de símiles: “Teu cabelo é viño branco / os teus beizos viño tinto (…) ¡Quixera beberte a bicos!”. Supoñen unha avance para a escrita do seu tempo estes fraseos do poema “Laios de vello”: “Ai, aquil “agarradiño”!/ Ai, aquila muiñeira!/ Ai, aquiles coleados! Ai, aquilas habaneras!/ Ai, aquil “Tu aliento es suave”, e “Entre rosas y azucenas”/ cousa que nas rondas de outrora,/ namorabamos ás nenas!…/ Hoxe a beilar coma os pretos,/ xa todo se escozomelan…/ ¡E as cantarenas de agora/ non se acomparan cás vellas”! En fin, non seguirei, aínda que os exemplos poderían multiplicarse por ducias.
É un poeta oportuno sociohistoricamente porque soubo pulsar a lira (para)vangardista na Preguerra, estivo presto á musa combativa do socialrealismo na (Pos)guerra máis fera e foi quen de afacerse ao intimismo telúrico e evocador nos tempos democráticos. Isto é: fixo en cada tempo o que o mainstream da intelligentsia literaria ditaba que había que facer, mais evitou a poesía que se saíse das correntes adoitas, da estética prevalente, das temáticas que o sistema fomentaba.
É un poeta de estética discreta porque non poucos dos seus versos xogan cunha rítmica na que falta puído, na que se deslizan ripios evidentes e na que a selección léxica e as reiteracións son notorias, alén do recurso a imaxes tópicas e a unha sintagmática previsible, que é de todo menos creativa.
E foi un poeta ecoico porque en cada momento, con cada estética cultivada, non fixo senón seguir as derrotas que outros —estes si orixinais e pioneiros— xa marcaran: Bebedeira (1934), talvez o seu poemario máis compensado, non pode agochar as súas débedas imitativas do hilozoísmo de selo amadocarballiano. Canto a Galiza infinda (1963), Cantarenas (1981) e O soño do gueiro (1986), resultan uns do reaproveitamento parcial dos outros, polo que a poética hidráulica está á orde do día. Á parte: ensaian, en non poucos versos, a música cívica, por veces de barricada, aprendida en Celso Emilio, en Seoane, en Lorenzo Varela e noutros que xa sinalaran (e ben sinalado) o camiño. E cando se sae desta senda e tenta o poema de insercións crioulas, non supera os logros dun Avilés de Taramancos. E se xoga ao sensual e erótico, hai moito ascendente (e descendente) co que non resiste a comparanza. E outro tanto pode dicirse dos excursos neotrobadorescos (que habendo Bouza Brey ou Cunqueiro ben servidos están), das composicións tardomodernistas e neorromantistas (xa caducas no tempo que el as practica e de sobra vistas en Cabanillas e noutros) ou dos efluvios telúricos (incomparable, no seu tempo, Novoneyra), por non falar dos versos sociolingüísticos que nalgún outro momento o ocuparon, con certeza eficientes para o adoutrinamento antidiglósico, pero de moi dubidoso acerto retórico. En resumo: foi unha voz na corrente do coro, nunca un solista.
Coda final
E, secasí, celebramos neste 2022 a Florencio Delgado Gurriarán. E ben está que así sexa, pois malia o que aquí deixo escrito, son da opinión de que calquera intelectual do noso pasado que se significase na loita a prol da nosa lingua, a nosa escrita e a nosa cultura merece un e mil días das Letras Galegas. Por iso aplaudo a iniciativa da Real Academia Galega. E fago votos para que siga ofrecéndonos a escusa perfecta para (re)ler e recordar figuras estimables como a deste valdeorrés que pasou os seus oitenta e tres anos de vida convencido de que “Galicia é infinda!/ Nosa Galicia é máis ca toda a Terra./ Non é xa o cativo currunchiño/ que din escolas vellas./ Cómprenos desbotar antigos erros,/ fillos de mente estreita:/ Galicia é infinda!”. Quen así pensa é, tamén, infindo e ha contar, sempre, co meu recoñecemento.