Luz Pichel ten novo libro, un libro raro, como todo os anteriores, un poemario que supón un novo chanzo nese espazo que ensaia para reescribilo todo, e diferente. Apenas se temos exemplos dunha radicalidade como a dela na poesía actual. Luz decide situarse no lugar incómodo da fronteira e transitar sen medo as zonas de conflito, entendidas como ela mesma di, como lugar de discusión e de busca dalgunha maneira de verdade. Luz atrévese a facer entrar no poema a nosa realidade mestiza, ousa pór o dedo na chaga das violencias que constitúen a nosa identidade e tamén, e por iso mesmo, dános armas para a emancipación. En ALÉN ALÉN (La uÑa RoTa , 2021), Pichel rompe a distancia entre o tempo e mais o espazo, entre as vivas e as que non, humanas, animais, pedras e plantas… todo por xunto, todo revolto. Romper a lingua, as linguas, tatexar anacolutos para dicir distinto, doutra maneira, con outra liberdade. Aviso para navegantes: da lectura de ALÉN, ALÉN, non se sae indemne.
por Rexina Vega
Desde onde está escrito ALÉN ALÉN?
A miña escrita sempre vai parar ao sitio das silvas, o comareiro do agro onde non entra o arado porque non se dá o millo, de tan pedregoso como é o terreo. Desde ese lughar escribo, como quen xoga moi seriamente a un xogo complexo, difícil, atenta ao divertimento profundo de facer o que quero, ese traballo solitario e libre no que consiste escribir. Tamén está escrito este libro desde a vellez. Desde aí, ALÉN ALÉN mira pra o fondo ou mira para atrás e todo aparece mesturado o mesmo que as linguas. Tódolos tempos e tódolos espazos aparécense revoltos no mesmo plano.
E canto hai do teu Alén natal?
“Incomunicación, silencios, segredos, xente fuxida polos montes (…) E despois esta amnesia, o borrado desa liña que chega ata hoxe, ata Alén ou ata a Ponte de Ventas de Madrid onde hai xente que dorme coa cabeza en Bucarest, en Guayaquil ou en Sabediós, e migrantes que limpan a piscina ou que andan pola beirarrúa, toliñas, preguntando polos seus”.
Non é casualidade que unha das palabras “Alén” modifique a outra. Hai moito en Alén de metonimia. Nos meus libros, o lughar está pero non se representa só a sí mesmo, hai mundo máis alá. Precisamente, pensei que nas cantigas de amigo, na idea do leixaprén, quedaba explicado algo do que eu quería facer: ir pasando de aquí a algún sitio máis alá e despois aínda máis alá. Non está na miña intención facer costumismo. Algo parecido ocorre co tempo que, según e cando, lévanos aos anos cincuenta ou tráenos ao presente ou marcha con nós a Idade Media. Por iso ALÉN ALÉN non é só un retrato dunha parroquia e moito menos quere ser un libro que represente aquelo de “alabanza de aldea”. En todo caso, a foto de Alén non é tan amable, podería estar querendo dicir “Alén Alén, para dunha vez, mira que te estou vendo”.
Esa memoria rexeita os tópicos nacionais? Ou, como ti dis: “nada de bucólica pinería rumorosaaaa que e e din naaas costas” ?
Pois iso, máis carballos. Non é ese o mastro ao que se agarra a miña memoria, a miña identidade. No libro tamén se fala dun home que izaba un pau que tiña espetada na punta unha pataca. A nosa patria, a de todos, é a terra, alí, onde se crían os tubérculos e as miñocas fan o seu interesantísimo labor.
A pataca, a memoria, pero tamén a historia común dos anos 40-50
Incomunicación, silencios, segredos, xente fuxida polos montes. E unha imaxe moi simbólica. A garda civil franquista, tan esquecida: o pánico, dous homes fundidos co seu fusil e cos seus cabalos, tronco ergueito e pernas enxertadas no corpo do animal, tapadas con longuísima capa que cobre tamén as ancas da besta. Son os centauros do franquismo. As ferraduras contra as pedras soando paredón paredón paredón. E despois esta amnesia, o borrado desa liña que chega ata hoxe, ata Alén ou ata a Ponte de Ventas de Madrid onde hai xente que dorme coa cabeza en Bucarest, en Guayaquil ou en Sabediós, e migrantes que limpan a piscina ou que andan pola beirarrúa, toliñas, preguntando polos seus.
Que cambia en relación cos teus libros anteriores?
Tiña claro que quería facer un libro diferente. Por máis que retorne a Alén, o libro, despois colle camiño adiante e vaise. Hai aquí un imaxinario que relaciona este libro cos anteriores, pero tanto o mundo que se representa como a lingua que se usa queren ser máis complexos. Complícanse moito os tempos e os espazos, hai moito diálogo, moito desdobramento, ata certo punto é un libro moito máis narrativo. Está cheo de “historias pendientes de trama”, como me dixo del o poeta e crítico Daniel Aguirre-Oteiza. Ademais, a procura do monstro xa non vai tanto detrás da deformación léxica ou do tatexo como do desmembramento de partes da palabra, dos nexos, as partículas máis pequenas, tamén os silencios, os finais sen final, a confusión na xerarquía dos elementos das frases… , esgallos de lingua cos que non traballara nos libros anteriores. Todo parece que falla, fracasa, creba, enléase e sempre acaba errando. Tamén canto da retórica, porque hai unha retórica, unha antirretórica, para ser máis precisa. Téntase de retorcerlle a gorxa con hipérbatos imposibles ou certas repeticións próximas de palabras que van contra as normas mínimas da corrección estilística. O caso é intentar sacarlle beleza a todo iso e facer que a propia lingua, na súa desfeita, sexa quen faga aparecer a desfeita xeral dos tempos. E digo ben: intentar.
“Todas sabemos que as nosas voces están feitas de todo canto leva escoitado ou lido a cabeciña, incluso de canto lle puidese ter chegado de tempos ancestrais ao través da xenética ou da Historia ou de Nonsesabe. Así que está asegurada a multiplicidade, o barullo e a contradición”.
Eu percibo tamén un esforzo radical de desdobramento en moitas direccións. O lugar da enunciación é máis inestable ca nunca.
Desdóbranse os suxeitos, multiplícanse, o mesmo que as olladas, o mesmo que as linguas, os espazos, os tempos. Desdóbranse ata os títulos do libro e das partes que o integran. Había no tatexo de CO CO CO U unha maneira de expresar aquela covardía de quen é consciente de que fala “mal” e fala con medo ata tatexar. Tamén estaba a consciencia da dificultade de dicir algo con sentido ou algo brioso no mundo actual. En ALÉN ALÉN, todo iso segue aí pero afonda máis ben na idea da multiplicidade das voces que pelexan dentro do suxeito, que se levan a contraria, que matizan, dubidan, que se corrixen unhas a outras ou que corrixen o que previamente se pensou. Todas sabemos que as nosas voces están feitas de todo canto leva escoitado ou lido a cabeciña, incluso de canto lle puidese ter chegado de tempos ancestrais ao través da xenética ou da Historia ou de Nonsesabe. Así que está asegurada a multiplicidade, o barullo e a contradición. Para máis, ás veces esas voces que nos constrúen falan linguas diferentes, enfrontadas ou amigas, catalogadas en moi diferentes xerarquías que implican afectos e valoracións dos falantes. Todas esas voces están aí, na persoa, veñan de onde veñan, e complican as conciencias. O hibridismo lingüístico tamén representa iso, a escisión das conciencias, perdidas na confusión do que é estar vivo e querer ter algunha certeza nestes tempos en que todo se vaporiza. Paréceme que, dende a vellez, esas inseguridades, que van da man da fraxilidade dos osos e da visión -do corpo, vaia- son aínda maiores. Unha vai pola rúa con medo a caer. Todo isto ten que ver cos desdobramentos do suxeito en ALÉN ALÉN.
Tamén percibo neste teu traballo coa lingua dúas forzas antitéticas: por unha banda recolles un conflito, nomeas as violencias das subalternas, pero por outra rompes a linguaxe para escapar da palabra da tribo, para crear un novo modo de dicir no que os sentidos non están fixados, é como se baleirases os significados dados, como se só houbese fragmentos sonoros e combinables. Unha lingua que se demencia, que crea unha realidade que non estaba e que, ao tempo, nos incomunica.
Estoume acordando agora do título dun artigo interesantísimo de Eloísa Otero, Contra quien enloquecemos. A lingua de ALÉN ALÉN deménciase cando se anéboa por completo a comunicación entre interlocutores e o barullo rompe ese ordenamento mínimo das cousas. Ás veces a realidade pertúrbase tanto que temos que conformarnos con apañar, revoltos, os seus anaquiños, e non entendemos gran cousa, como ía ser ordenada a lingua?
“Non pertencer de todo nin ao sistema literario galego nin o castelán é fodido, esa é a palabra. Non acabas de pertencer a ningures. Tamén che digo que é unha riqueza estar aí, desde outro punto de vista. En realidade case que me gusta, estou afeita a iso. Toda a vida estiven entre as dúas linguas e entre as dúas xeografías”.
E como se leva iso de non pertencer de todo nin ao sistema literario galego nin o castelán, é fodido ese estar nunha terra de ninguén?
“Fodido” é a palabra, non acabas de pertencer a ningures. Tamén che digo que é unha riqueza estar aí, desde outro punto de vista. En realidade case que me gusta, estou afeita a iso. Toda a vida estiven entre as dúas linguas e entre as dúas xeografías.
…“el vencejo común no se trebeja entre códigos cruzados”
Certo, e aínda así fai debuxiños no aire que son moito máis bonitos ca os que eu fago no papel. A min gústame “trebejarme” entre linguas, escribir amanece en nébulas /neblina, nebulas, néboa. Paréceme que as linguas-monolito son unha pobreza e ademais, no mundo de hoxe, son un imposible ou un anacronismo. Gústame a lingua das Cantigas de amigo porque era aquel un momento en que as linguas nosas eran brandas, dúctiles e facían esas marabillas. O lugar dos cruces é un bo sitio para a imaxinación, a invención, a creación. Noutro sitio de ALÉN ALÉN unha das dialogantes, alardeando de ripio, di algo así: una lengua una es una imposición una impostura un poderío a muerte del albedrío cuidador de las aldeas y sus pluralidades un aplanamiento de los temperamentos perdón una lengua es todas.
Iso é aínda mal recibido en Galicia…
Normal. O conflito está aí. Faise moi evidente na distinta maneira de mencionar cativa en su lughar / casa pechada en Galicia e fóra. En Galicia, cando se fala deste libro, aínda que se estean referindo á primeira parte, aínda que se faga un eloxio do libro, case sempre se nomea co título de Casa pechada”. Cativa en su lughar” é un título tabú.
