“O franquismo non inventou as políticas contra o galego, endureceunas”
Carlos Callón atópase mergullado nunha intensa promoción da súa última obra sociolingüística, O Libro Negro da Lingua Galega. Un intenso percorrido, froito de anos de traballo, por unha xenealoxía de agresións ao idioma propia de Galicia dentro dunha estratexia xeral de uniformación lingüística do Estado que se enceta, precisamente, no noso país e en data temperá. Filólogo de formación, doutorado en Estudos Lingüísticos cunha tese sobre as relacións entre persoas do mesmo sexo na troba medieval galega, ex presidente da Mesa pola Normalización Lingüística, na actualidade imparte aulas no Instituto Espanhol de Lisboa. Nesta demorada conversa mestúranse datos concretos co contexto xeral sobre a historia da represión exercida contra a lingua galega, coma un horizonte que encadra episodios de dor, de vergoña e de resistencia. Como esteo, o investigador dispón sucesivamente fontes diversas, vivas, documentais, agochadas ou públicas, que foi xuntando coa paciencia de quen ten que acometer traballos longamente adiados.
por Francisco Cortez-Lobão Sineiro
Que te levou a escribir este libro?
O primeiro motivo foi moi pragmático. Cando eu era presidente da Mesa pola Normalización Lingüística vin que había manuais semellantes para outras linguas que tamén viven este proceso de aspiración á súa normalización. Non había ningún material deste tipo no caso galego. Daquela pensei que era bo facelo. Inicialmente pretendía reunir o que había disperso entre distintas investigacións, e tamén sabía que había algunha cousiña máis que precisaría de máis traballo. Pero a miña sorpresa foi que, cando me metín en faena, vin que había moito máis que facer e moitos arquivos que consultar. No libro indico claramente ata onde eu cheguei, coa esperanza de que outras persoas vaian máis alá.
Supoño que a situación actual do galego é materia de debate, pero resulta innegable que durante o século XX e nos séculos precedentes viviu unha situación subsidiaria. É curioso, porén, que ninguén fixese o labor sistemático de recolleita de casos que vés de facer ti. Non existía ningunha recompilación como a que acabas de facer.
“Acaba de aprobarse a Lei de Memoria Democrática. Está moi ben que sexa así, pero tamén hai que dicir que é insuficiente. É insuficiente porque o Estado español ten unha débeda histórica coa lingua galega que vai moito máis alá da ditadura franquista”.
Mesmo había académicos que negaban esa represión. Profesorado universitario que dicía que non era para tanto ou que consideraban, por unha banda, que fora un fenómeno limitado no seu alcance e reducido temporalmente ao período da ditadura franquista, e pola outra que non tivera nada que ver cos casos do catalán e do vasco. Ese tipo de ideas repítense. E aínda que moitas veces se escoitase que “o galego no pasado estaba peor”, esta aseveración nunca se concretaba en nada. Penso que un libro coma este mostra feitos concretos de represión durante a ditadura franquista, mais tamén algo que eu penso que é unha idea fundamental que termos en conta a día de hoxe: isto non o inventou o franquismo. O franquismo endureceu políticas previas e que tristemente seguiron aplicándose logo da morte do ditador. É unha idea cómoda dicir que isto só aconteceu durante o franquismo. Acaba de aprobarse a Lei de Memoria Democrática. Está moi ben que sexa así, pero tamén hai que dicir que é insuficiente. É insuficiente porque o Estado español ten unha débeda histórica coa lingua galega que vai moito máis alá da ditadura franquista.
Cal é o exercicio de represión lingüística do galego máis antigo que teñas documentado?
De represión en xeral, é de 1480. Eu explicito no libro que fago referencia á dimensión lingüística do feito, porque se xa no século XIV houbo nobres galegos asasinados ou exiliados e substituídos por casteláns, é evidente que isto é unha forma de represión. Non pós un decreto prohibindo o uso do galego, pero colócaste ti no lugar. Non hai política lingüística máis efectiva.
É na época en que comezan a aparecer documentos en castelán en Galicia…
Claro. Nese momento o fenómeno ten unha forma residual e está vinculado ás minorías foráneas, xa que a inmensa maioría da xente continúa a empregar para todo o galego. Cando muda isto? Xa cos Reis Católicos, cunha decisión en 1480 que ten unha dimensión lingüística moi concreta. Dende entón, os escribáns foron obrigados a examinarse en Valladolid con formularios en castelán. Iso cámbiao todo, porque nun par de décadas deixou de utilizarse o galego con normalidade. Eu falo no libro dun xuízo que coñecín grazas ao historiador Miguel García Fernández (este libro, sendo de sinatura individual, débelle moitas cousas a moitísima xente, a centos de persoas). Neste xuízo, a comezos do século XVI, dúas familias nobres discuten pola propiedade dunhas terras. Unha delas di ter un testamento que di que as terras son súas. Pero a outra familia asegura que o testamento é falso por estar redactado en castelán. Vinte anos antes, ningún nobre galego testaba en castelán. O xuíz acaba dándolle a razón a esta última familia pola fortaleza da proba: sendo o notario de Vigo, o notario falaría e escribiría en galego. O testamento, por tanto, era falso. É interesante ver como se borrou a memoria da lingua, dun idioma normal en todos os ámbitos, en 20 anos. Aí comeza o libro. E, se falamos de represión física, o documento máis antigo é de 1543, nas escolas.
“A represión contra a lingua vén de moi atrás. Tirando duns fíos, publiquei o regulamento da Escola de Pontevedra de 1796 que di como se debe perseguir aos nenos que “delincan” en falar en galego mesmo fóra da escola. Desbotarase aos incorrixibles, afirman. Como se fosen lixo”.
Nas escolas?
En concreto, da Escola de Gramática de Tui. É lóxico pensar que o fenómeno sucedía con anterioridade e por todas as escolas do país. O caso de Tui é moi explícito, porque aseguran que “los mozos de este reino son sumamente bozales y por eso se les exhorta a que hablen castellano”. Bozal é unha palabra na que me deteño, porque é o termo empregado para as persoas que non sabían falar castelán. Na América, os escravos “bozales” eran os que se mantiñan na súa lingua e non falaban castelán. Na Escola de Tui prescríbese, para quen non falen castelán, “palmas”. E aínda ameaza con castigos peores. O documento coñecíase grazas a unha investigación anterior de Xulián Maure, pero non se divulgara socialmente. É interesante vermos que, ademais, é anterior a calquera represión do catalán ou vasco. Neste caso seguín os pasos de Xulián Maure, e noutros casos, como os regulamentos do século XVIII que marcan como se debe perseguir o galego nas escolas, seguín os pasos de Lois Obelleiro na súa última obra. Tirando duns fíos, publiquei o regulamento da Escola de Pontevedra de 1796 que di como se debe perseguir aos nenos que “delincan” en falar en galego mesmo fóra da escola. Desbotarase aos incorrixibles, afirman. Como se fosen lixo, e perderían a escolarización se non se desen castelanizado. Falamos, xa que logo, dunha represión que vén de moito antes.
Foi realmente o franquismo a época máis intensa de represión lingüística? Se non é así, cales son os momentos máis escuros da lingua galega?
Hai varios momentos difíciles. Sempre que no Estado español hai momentos de represión da liberdade de expresión en xeral, hai unha represión adicional no caso galego. Fose cal fose a idea a expresar, non podías facela en galego sen ter problema. Hai por tanto varios períodos, aínda que o franquismo foi particularmente grave pola violencia coa que se practica a represión. Pero vemos que tanto o discurso como as normas que aplican militarmente veñen de antes. No noso caso, a chegada de Isabel de Castela, é un momento traumático. Tamén o foi a chegada dos Borbóns cos decretos de Nova Planta que teñen o epicentro en Cataluña, pero cuxas vibracións chegan intensamente a Galicia, cunha gravidade maior por levarmos tempo na situación que aínda comezaba en Cataluña a comezos do XVIII. Tamén foi difícil a ditadura de Primo de Rivera e mais a franquista. A Transición, ao seu xeito, non foi tampouco fácil. Houbo represión contra o galego, e ameazas con expedientes contra ducias de profesores. O ministro de Educación chegou a defender en 1980 -Franco levaba cinco anos morto e enterrado, ou polo menos enterrado!- que aqueles profesores que impartan en galego sexan repudiados e mesmo sancionados. Existiu a tentativa na Transición, considerando que no caso vasco e catalán “non queda remedio”, de converter o galego nunha materia optativa, só para xente voluntarista.
“O ministro de Educación chegou a defender en 1980 que aqueles profesores que impartan en galego sexan repudiados e mesmo sancionados. Existiu a tentativa na Transición, considerando que no caso vasco e catalán “non queda remedio”, de converter o galego nunha materia optativa, só para xente voluntarista”.
O que Carvalho Calero denominaba “obxección de conciencia”.
Exacto. E daquela conseguiuse que non fose optativa, senón que houbese unhas bases mínimas para a galeguización da escola. A profesora Pepa Baamonde botou medio ano sen salario por dar aulas en galego en Rois. Ese era o delito. E así con moitos máis. Ollo, eu no libro fago referencia a que aínda está sen realizar o traballo de arquivo que revele a dimensión destas sancións. Nunha presentación recente achegóuseme unha muller que me comentou que na época, na Pobra do Brollón, ameazaron con expedientar a unha compañeira dela por este motivo. Ela colleu medo e non o denunciou publicamente, e acabou trasladada. Hai moitos casos por coñecer, e eses arquivos deberían estar. Moitos outros non están. Volatilizáronse. O arquivo onde se debía falar da queima de libros en galego nos 50, sinxelamente, non está na súa caixa. Os das multas dos gobernadores civís non están. Alguén me dixo en serio que poden estar na Fundación Franco. Hai traballo por facer, e no libro dígoo: hai moitas bibliotecas por abrir e moitas teses por facer. Animo a moita xente a investigar, a sachar neste campo.
Quen ten que andar ese camiño? As universidades, a sociedade civil, a Xunta…?
Fixen este traballo durante oito anos en fins de semana, vacacións… Sempre que puiden. Eu pedín unha axuda pública para facelo e denegóuseme dunha forma discutible. As Bolsas de Planificación Sociolingüística. Sería unha pregunta pertinente que pasou coas investigacións que recibiron axuda. Ás veces entréganse axudas para silenciar, para facer que se fai. Eu cheguei onde puiden co combustible do entusiasmo. Pero fan falta equipos de traballo nas universidades para coñecer que pasou con estas multas nos 40, das que nos advertiu Seoane. Hai que ver onde están os arquivos. Sabemos que nos anos 60 os franquistas de Lugo se enfadaron cun inspector que reprendía xa non só o galego, senón o esaxerado acento galego. Unha cousa era mudar de lingua, pero eran incapaces de mudar o acento. Hai traballo por facer aí, e mesmo non se fala disto en monográficos do franquismo. Sabemos, por exemplo, que Pescanova tivo que castelanizar os nomes dos barcos. Hai moitas cousas por traballar, en moitas épocas históricas.
Estamos a trazar unha xenealoxía de ataques á lingua. E se trazamos unha xeografía? Hai maior incidencia nalgún punto concreto do país?
Encontro máis testemuños nos lugares máis importantes en cada época histórica. O caso de Tui na Idade Moderna evidencia a importancia desa poboación na altura. Na cidade de Pontevedra coa súa dimensión poboacional e administrativa hai moitos testemuños, así como na Coruña e en Santiago. Si que fica claro que a perda da lingua está vinculada á presenza de estruturas de poder do Estado. Canto máis mandatarios foráneos -civís, eclesiásticos ou militares- chegan, máis se afianza a substitución lingüística. Esa é a chave. Onde hai estruturas foráneas de poder, avanza a castelanización e remata chegando a todo o país. Pero este libro é unha antoloxía. Se facemos unha investigación concreta, poño por caso, en Melide, sairían novos datos significativos. Sucede moito que a xente fala do acontecido restándolle importancia. De cousas das que teñen memoria. Por exemplo, sinalan que nas aulas non, pero no recreo si que podían falar galego. Aí habería que preguntar que, dado que non tiña importancia, por que motivo a persoa que sufriu esta represión deixou de falar en galego aos fillos ou aos netos. A creba da transmisión xeracional da lingua ten que ver coas secuelas desta política, aínda que se lle saque importancia ao trauma.
“Fica claro que a perda da lingua está vinculada á presenza de estruturas de poder do Estado. Canto máis mandatarios foráneos -civís, eclesiásticos ou militares- chegan, máis se afianza a substitución lingüística. Esa é a chave. Onde hai estruturas foráneas de poder, avanza a castelanización e remata chegando a todo o país”.
Nos casos antigos de represión atopas documentación. Canto máis modernos, máis custa tirar do fío? Construír relatos a partir de fontes vivas é máis difícil?
Neses casos tirei de fontes diversas. Santiago Álvarez, fundador do Partido Comunista de Galicia, que escribe en español as súas memorias, conta que nos anos 20 era un alumno modelo pero recibiu unha malleira do profesor por falar en galego. Tamén recorrín a Neira Vilas. Son fontes memorialísticas que ás veces están escritas e outras veces xorden doutros investigadores ou do testemuño directo. Pedín testemuños, por exemplo, en redes sociais. Son fontes diversas. Nalgúns casos recorrín ao investigador Marcos Abalde, que na zona de Ferrol, a través do seu alumnado, acadou moitos testemuños sobre a brutalidade da perda da lingua. Houbo determinados momentos en que as familias entenderon que non era prudente falar galego, aínda non vivindo a brutalidade na propia carne. Un xeito de evitar problemas para si mesmos e para os fillos.
A subalternidade implica que sobre un mesmo suxeito recaen á vez varios tipos de represión. Atopaches casos onde se sume o lingüístico, por exemplo, ao xénero?
Un caso claro é o das mulleres do teatro galego. Existe a queixa reiterada, mesmo con trazos de lenda urbana, de que as mulleres non queren participar en representacións en galego por supor unha minusvaloración para elas. Repítese en varias fontes. Despois está a cuestión de que as persoas comprometidas coa causa da lingua galega están comprometidas con causas democratizadoras en xeral. O director da editorial Nós, Ánxel Casal, non foi fusilado só por este feito senón por ser, ademais, o alcalde democrático da cidade de Santiago de Compostela. Os grupos dinamizadores ou sensibles coa causa da lingua galega son tamén sensibles a outras causas. Hai casos, coma lóstregos na noite, onde temos pouca información. Penso no profesorado que falaba en galego no século XIX e que mesmo o defendía na prensa. Un profesor de Caldas de Rei escribe un artigo defendendo o uso do galego, deféndeo nunha asemblea de profesores, e chega a ser acusado de independentista. Isto puxo en risco o seu traballo, non era ningunha brincadeira. É complicado atopar información, pero esta xente meréceo. En setembro gustaríanos homenaxear a este profesorado practicamente descoñecido.
Os discursos contra o galego enléanse sempre nos mesmos lugares comúns: non vale para a ciencia, carece da carga léxica precisa para as matemáticas, está impóndose no ensino… Cando e como nacen eses discursos?
A fins da Idade Media e comezos da Idade Moderna, dende o poder, non se tiña claro que cumprise uniformar todos os reinos. Na corte había quen pensaba que a pluralidade lingüística era signo de riqueza e reforzaba o prestixio do gobernante. Ese discurso, por desgraza, non triunfou. Pero é interesante ver que aínda que os prexuízos se modulen co tempo, sempre se confirman a si mesmos. Cando o pobo galego se atopaba nunha situación de miseria e emigraba a Castela, hai metáforas con animais. Esta xenofobia non a vemos en Euskadi ou Cataluña. Había milleiros de falantes de galego en Madrid e isto era causa de burla descarnada. Outros modifícanse conforme avanza a situación. En 1918, cos primeiros mitins sistematicamente en galego e cando os galeguistas comezan a ir a eleccións, chegan a certos sitios onde os reciben con malleiras ou disparos. En Ferrol interrómpese un mitin cantando a Marsellesa e berrándolles que o fagan en castelán. Xa morto Franco, a moza María Luísa Lavandeira, de Marín, fai un exame de matemáticas en galego. A profesora négase a corrixilo e a inspectora vai por alí e di que o galego serve para os mitins e o recreo, pero non os exames. A mobilización forte fixo que se corrixise o exame e non se expedientase á alumna. En 1918 o galego non servía para os mitins e morto Franco, como o nacionalismo galego fixo que o idioma fose lingua de protesta, este “só servía” para os mitins. Os nichos e teitos de cristal crébanse conforme se usa a lingua. O triste é que hoxe se alente dende o poder tópicos doutra época. O PP de Baiona chamouno dialecto e deixou caer que o galego non é para o verán, senón que primaban os dereitos das persoas con segunda residencia na localidade. Este discurso é risible, pero preocupante por provir dun partido moi importante en Galicia, que goberna moitos dos concellos, unha deputación e a Xunta. Nin o secretario xeral de Política Lingüística, nin o conselleiro de Cultura, nin o presidente da Xunta dixeron nada, permitindo ese discurso.
“O triste é que hoxe se alente dende o poder tópicos doutra época. O PP de Baiona chamouno dialecto e deixou caer que o galego non é para o verán, senón que primaban os dereitos das persoas con segunda residencia na localidade. Este discurso é risible, pero preocupante por provir dun partido moi importante en Galicia”.
Dos tres territorios con linguas propias recoñecidas, pode ser Galicia o lugar coas elites políticas máis refractarias ao idioma mesmo sendo a lingua minorizada máis falada pola poboación local…
É moi interesante que cuantitativamente non podían empregar o argumento do número de falantes. No século XIV, XV e XVI o castelán non tiña máis falantes que o galego. É curioso como os argumentos mudan para reafirmar a superioridade da lingua castelá. Ninguén está contra ese idioma, pero é curioso como moita xente pensa que é un regalo dos deuses. É moi respectable e debe ser apoiada en casos como Puerto Rico onde non está normalizada. Hai fenómenos contra o español nos Estados Unidos semellantes a algúns acontecidos aquí contra o galego. Esa idea que se vende aquí do español como idioma universal, porén, non se corresponde coa realidade.
É curioso, falando de elites políticas, que nunca houbese probablemente un presidente da Xunta que falase galego fóra do seu posto oficial. No caso catalán isto non sucedeu. En que medida a situación actual é herdeira da realidade que deseñas neste libro?
O feito de que houbese conselleiros galegofalantes no bipartito rompía esquemas. Cando eu presidía a Mesa e me reunira cos directivos de Caixa Galicia para traballar nunha campaña de galeguización da entidade, sorprendíanse de que a conselleira Ánxela Bugallo falase galego. Para eles era a primeira vez que falaban en galego cunha conselleira de Cultura. Falamos de cousas moi básicas, da necesidade dunhas elites que aposten polo país. No meu libro vese como as elites autóctonas na fin da Idade Media e comezos da Moderna defenden a lingua do país. Despois de varios séculos pasan a estar maioritariamente alienadas, pensando en Madrid como a máxima aspiración vital.
Houbo un momento en que Portugal estivo na coroa castelá. Que similitudes puido haber co caso galego, vasco e catalán?
Comezou moito antes en Galicia a política de colonización política, e foi especialmente crúa coa damnatio memoriae da historia do reino. Tivo consecuencias moi graves no político e no económico. Esa é unha chave. O catalán non foi estratexicamente perseguido ata a chegada dos Borbóns. Era unha lingua de uso normal nos tribunais e o ensino, limitado polo latín. Os problemas co castelán viñan polo ámbito editorial.
As audiencias de Barcelona emitían sentenzas en catalán ata o XVIII?
Si. Cando os Borbóns comezan a prohibir o catalán, teñen que ir amodo por falta de persoal, paso a paso. Pasou algo semellante aquí en 1480. Os escribáns que marchaban eran substituídos por escribáns casteláns. En Cataluña prohiben libros en catalán desde 1714, polo que moitos editores burlan a prohibición editando libros e colocando unha falsa data de edición anterior a ese ano. O caso vasco é distinto, ao tratarse dunha lingua non románica, o que ten problemáticas de seu. No caso portugués fica claro lendo o libro que a diferenza co galego non é lingüística. A diferenza é que alá non se matou a ningún editor por editar libros en portugués, nin se queimaron libros polo idioma, nin houbo despedimentos no traballo ou expulsións nas escolas por motivos lingüísticos. Tiveron 60 anos difíciles. Os anos da unión das coroas varren o teatro en portugués coa excepción de António Ferreira. O teatro castelán imperaba en Lisboa ata 1640. Unha vez se recupera a soberanía do país, recupérase a lingua. Esa é a maior diferenza, aínda que en cada lugar teñamos un xeito de falar distinto. Por parte dos portugueses vese con preocupación, neses anos, chegar a ser coma os galegos. Ven que aquí a fala non ten ningún tipo de prestixio, somos como un exemplo a evitar.
A represión do idioma en galego ten un trazo peculiar. Ás veces parece que nós mesmos nos censuramos. Poño por caso o eterno litixio do uve ou be de Ribeira ou a normalización de “Puebla” contra “Pobra” na Pobra do Carmaiñal. Existe unha elite de poder local tan vinculada a posicións contra a lingua propia noutros territorios?
Mais é unha elite vinculada a estruturas de poder foráneas e de orixe franquista, con todas as letras. Diante hai un movemento social que defende a restauración dos topónimos. No caso de Ribeira, porén, é máis unha loita ortográfica ca lingüística. É certo que o primeiro uso do uve está recollido nun documento onde se fala de “Santa Eugenia de Rivera”, xunto a “Buero” (Boiro), “la Puebla del Caramiñal” e outros topónimos que por fortuna non triunfaron. “Santa Eugenia de Riveira” si que avanzou como topónimo, aínda que hoxe ninguén dubide de que é “Santa Uxía”.
Está tamén o caso da Coruña co ele. Case esquezo o litixio máis famoso…
Ou “Rianjo”. Hai algúns topónimos que se conseguiu que non se dixesen. Quen di popularmente “Rianjo”? Ninguén. Pero na presentación do libro en Rianxo contamos cun taxista a quen en 1972 lle deron 48 horas para cambiar o nome da localidade na porta do seu vehículo. Puña Rianxo e querían que puxese “Rianjo”. Doutro xeito perdía o traballo. O alcalde franquista chegou a falar de “golpe de Estado en la portezuela de un taxi”. Nalgúns casos foron quen de borrar a memoria do topónimo, como nas Pobras do Brollón ou o Caramiñal. Noutros casos, aínda que non se usa, houbo elites que tentaron castelanizar o topónimo. Na miña parroquia, Castiñeiras, tivemos que facer presión para que se deixase de identificar como “Castiñeras”. Ninguén utilizaba ese nome. É moi curioso ver a historia das deturpacións toponímicas. Lisboa era “Lisbona” en moitos mapas previos á independencia. Tamén puñan “Avero”. En Galicia, Lalín chegou a ser “La Lin”. Houbo tentativas que non triunfaron pero forman parte do mesmo esquema. Na Pobra do Caramiñal, unha elite de orixe franquista negouse a recuperar o nome en galego. O alcalde, Durán Casais, ameazou ao colexio en 1979 polo Día das Letras Galegas para que non utilizasen o nome en galego, baixo ameaza de “problemas”. Foi o movemento social o que conseguiu recuperar o topónimo.
