A nova ultradereita e a rebelión das masas conspiranoicas

| Sin categoría

por Ignacio Ramonet 

Dicía Luiz Inácio Lula da Silva o pasado domingo 8 de xaneiro, cando aínda as turbas extremistas dos revoltosos bolsonaristas seguían ocupando e esnaquizando as tres sedes do poder en Brasília, que “nunca a esquerda tomou por asalto as sedes do Congreso, do Tribunal Supremo e da Presidencia”, nin sequera cando el mesmo perdeu, en circunstancias discutibles, varias eleccións presidenciais (1989, 1994, 1998), ou cando o encarceraron con falsos pretextos para impedir que se presentase ás eleccións de 2018…  

Con esa declaración, o novo presidente de Brasil e líder máximo do Partido dos Traballadores subliñaba o carácter disciplinado e democrático das masas esquerdistas e, sobre todo, o sentido de responsabilidade dos líderes da esquerda que, en sistemas democráticos, nunca chamaron á lexión dos seus partidarios a tomar por asalto o poder.

O ataque ao Capitolio de Washington e o asalto aos Tres Poderes de Brasília inscríbense neste clima de época marcado tamén pola polarización extrema, a intolerancia social, os discursos de odio, as obsesións complotistas e a violencia discursiva. 

Na historia da esquerda mundial iso non sempre foi así. Basta lembrar dous asaltos fundadores levados a cabo polas masas populares sublevadas durante as dúas principais revolucións da historia: a toma da Bastilla (1789) na revolución francesa, e o asalto ao Palacio de inverno (1917) na revolución rusa. Claro, en ambos os casos tratábase de insurreccións populares contra poderes autocráticos: o do rei Luís XVI en Francia, e o do zar Nicolás II en Rusia. Non contra réximes democráticos. Por conseguinte, Lula ten razón.

Pero outra observación que se podería facer é que tampouco, nunca, masas de sediciosos de ultradereita se lanzaron ao asalto insurreccional do poder. Ata o de agora, a extrema dereita tomaba o poder mediante golpes de estado directamente realizados polas Forzas Armadas ou por un partido extremista de tipo paramilitar (como os fascistas de Benito Mussolini en Italia en 1922 ou os nacional-socialistas de Adolfo Hitler en Alemaña en 1933) apoiados polas forzas armadas.  

O novo –como ocorreu en particular o 6 de xaneiro de 2021 en Washington co asalto ao Capitolio, e o 8 de xaneiro de 2023 en Brasília co asalto ás sedes dos Tres Poderes–, é que agora a nova ultradereita é capaz de organizar insurreccións populares como ferramenta golpista para a conquista do poder. Ou sexa, é coma se, de súpeto, a rebeldía se volveu de dereitas. Que ocorreu para que algo semellante sexa posible? É o que tratei de explicar no meu recente libro La era del conspiracionismo.Trump, el culto a la mentira y el asalto al Capitolio, Capital Intelectual, Madrid, 2022). Unha era na que as redes sociais exercen unha influencia mental e psicolóxica como nunca antes a tiveron a prensa, a radio, o cinema ou a televisión. No novo universo dos memes e da posverdade é cada vez máis difícil distinguir o certo do falso, a realidade da ficción, o auténtico do manipulado, o seguro do probable, o cómico do serio, o obxectivo do subxectivo, o bo do malo, o verdadeiro do dubidoso… Este flaxelo das falsidades en liña favorece a difusión de teorías conspiracionistas delirantes. O cal está a erosionar a pasos axigantados os cimentos da democracia. 

O que está a ocorrer é semellante, en certa medida, ao que Sigmund Freud chamou, en 1930, o malestar na cultura. No fondo, o asalto dos trumpistas ao Capitolio de Washington e o ataque dos bolsonaristas contra as sedes dos Tres Poderes en Brasília constitúen os exemplos máis elocuentes e significativos do malestar actual da nosa civilización baseada, en principio, nos valores democráticos pero tamén nas tecnociencias, a razón e o progreso…,que tamén están en crise.  

O desconcerto actual do capitalismo neoliberal, sumado á turbación que provoca a aceleración desbocada das tecnoloxías da comunicación, están a abrir un período sen precedentes de inestabilidade social, de extrema polarización e de gran confusión política. A desconfianza no sistema dominante non cesa de estenderse. En Estados Unidos, diversas investigacións sociolóxicas recentes revelan que máis do 25% dos cidadáns están dispostos a renunciar á democracia en favor dun líder dominador que “faga o que hai que facer”. Estímase que polo menos o 50% dos votantes republicanos aceptaría un réxime autoritario, non democrático. E en Brasil, apenas o 20% dos cidadáns cre que a democracia pode resolver os problemas do país…  

Moita xente, mesmo desde a dereita -que é o novo-, está a buscar alternativas antisistema. E todos estes procesos víronse intensificados estes dous últimos anos pola pandemia mundial de Covid. O ataque ao Capitolio de Washington e o asalto aos Tres Poderes de Brasília inscríbense neste clima de época marcado tamén pola polarización extrema, a intolerancia social, os discursos de odio, as obsesións complotistas e a violencia discursiva.

Como escribe o politólogo arxentino José Natanson: “Moitas cousas teñen que pasar para que unha cousa semellante ocorra”. Aínda que a relación entre un clima social e un episodio criminal nunca é automática nin lineal. Porque non existe determinismo sociolóxico absoluto, e porque o contexto socio-económico nunca determina completamente. Pero non hai dúbida de que crea a atmosfera e o ambiente que permiten explicar e dar sentido ás accións dos axentes sociais. Neste caso, os delirios paranóicos verbais de Trump e de Bolsonaro, as súas mentiras constantes, as súas chifladuras conspiranoicas aceleraron un fenómeno político moi contemporáneo: a polarización social extrema, o aumento da intolerancia, o auxe da confrontación violenta e a invocación do odio como discurso dominante.  

Por iso, xentíos populares son agora seducidos polo discurso da ultradereita racista que destrúe a súa conciencia de clase. A contraposición entre a identidade étnica e a clase social é interesada e absurda. Pero, no medio de tanta confusión, produce efectos e eses efectos producen á súa vez algo novo: masas protestatarias de ultradereita. Que lle arrebatan a rúa e a épica da insurrección á propia esquerda.  

Os delirios paranóicos verbais de Trump e de Bolsonaro, as súas mentiras constantes, as súas chifladuras conspiranoicas aceleraron un fenómeno político moi contemporáneo: a polarización social extrema, o auxe da confrontación violenta e a invocación do odio como discurso dominante.

Por iso consideramos que o asalto ao Capitolio aquel 6 de xaneiro de 2021 en Washington constitúe un parteauguas, un fito, unha linea divisoria na historia da democracia. Hai agora un antes e un despois desa data no estudo das patoloxías contemporáneas do sistema democrático. Aínda que tamén é certo que ese asalto non foi o primeiro dos recentes ataques contra edificios-símbolos nas grandes democracias occidentais. Sendo o de Brasília o máis recente. 

Outros asaltos en París, Roma, Berlín e Otawa 

A serie de asaltos empezou quizais en París (Francia) o 1 de decembro de 2018, durante a terceira xornada dunha onda de protestas sociais contra a subida do prezo dos carburantes. Nesa ocasión, no corazón da capital francesa, enfrontáronse a pedradas contra as forzas da orde varios centenares de “chalecos amarelos”, un grupo social moi heteroxéneo no que se mesturaban traballadores indignados, sindicalistas furiosos, elementos de ultradereita, complotistas profesionais e provocadores infiltrados.  

Ese día, os protestatarios antisistema tentaron nun primeiro momento atacar o palacio do Elíseo, sede da presidencia da República. Pero foron repelidos con canóns de auga e gases lacrimóxenos polos axentes antidisturbios das Compañías republicanas de seguridade (CRS). Namentres, outros “chalecos amarelos” máis radicais –algúns encapuchados– lanzábanse ao asalto doutro dos edificios-símbolos máis sacros do Estado francés: o Arco do Triunfo, construído por Napoleón e situado no alto dos Campos Elíseos, baixo cuxa bóveda que se acha a tumba do Soldado Descoñecido.  

Mentres se abrían paso entre escaramuzas cara a ese monumento, os manifestantes esnaquizaron numerosas vitrinas e prendéronlle lume a decenas de vehículos. Nunha atmosfera fumarenta de caos, berros e desorde, os “chalecos” incendiaron mesmo algúns dos palacetes que bordean a praza de l’Etoile. Derrubaron as barreiras de protección. Enfrontaron ás forzas da orde. No medio dunha feroz batalla campal, estas retrocederon en tanto os insurrectos consiguían invadir a praza, asaltar e ocupar o Arco de Triunfo… Saquearon en parte o monumento. Esnaquizaron unha venerada estatua de Marianne, unha das alegorías da República Francesa. Axitando bandeiras de vitoria, os antisistema alcanzaron a azotea desde onde se domina todo París. Finalmente, recubriron o monumento sacro con decenas de vindicativos grafitis: “Macron, renuncia!”, “Os chalecos amarelos triunfarán!”.  

Esas imaxes deron a volta ao planeta. Ante a estupefacción universal. Durante uns instantes, unha das grandes democracias do mundo deu a impresión de cambalearse… De estar á mercé dun grupo numeroso e decidido de insurrectos violentos. 

No 2020, varios centenares de membros de diversas organizacións de extrema dereita, que previamente se manifestaran canda outros colectivos antivacina polas rúas de Berlín, lanzáronse ao asalto do Bundestag, o Parlamento federal alemán. 

Dous anos máis tarde, un novo ataque tivo lugar contra outro edificio tamén moi simbólico. Ocorreu o sábado 29 de agosto de 2020, en Berlín (Alemaña), en plena epidemia da covid-19. Ese día, uns corenta mil protestatarios, representantes dunha variada amalgama de colectivos antivacuna, entre os que había libertarios, extremistas de dereita e multitude de conspiranoicos, colapsaron o centro histórico da capital alemá gritando consignas contra as restricións impostas, por mor do coronavirus, polo Goberno federal.  

Despois de que a policía dispersase a manifestación, varios centenares de membros de diversas organizacións de extrema dereita lanzáronse ao asalto dun dos edificios máis emblemáticos e máis cargados de historia de Berlín, o Reichstag, sede do Bundestag, Parlamento federal alemán. Con saña e furia, os pendencieros extremistas romperon as barreiras de seguridade levantadas ao redor do Parlamento, e invadiron as escalinatas que conducen ao soado edificio. Apiñáronse con violencia ante as portas, aínda que non conseguiron penetrar nel. Entre os asaltantes extremistas, había neonazis e membros de organizacións nacionalistas, de movementos identitarios e dos Reichsbürger (“Cidadáns do Reich” os cales non recoñecen as fronteiras alemás, nin a orde constitucional federal vixente), portadores de bandeiras cor negra, branco e vermello do vello imperio alemán (1871-1918) disolto en 1919 tras a Primeira Guerra Mundial.  

A intención de asaltar a sede parlamentaria fora anunciada nas redes sociais días antes da manifestación. Pola súa enorme carga simbólica, as imaxes deste ataque ocuparon os titulares internacionais e impactaron á opinión democrática mundial. Iso sucedeu apenas cinco meses antes do asalto ao Capitolio de Washington. Sen dúbida serviu de modelo aos partidarios de Donald Trump e aos grupos supremacistas brancos e neonazis estadounidenses.  

Á súa vez, despois do 6 de xaneiro de 2021, os acontecementos do Capitolio inspiraron novos ataques –realizados polo mesmo tipo de asaltantes extremistas antisistema movidos por teorías do complot, en circunstancias moi semellantes– a outros edificios simbólicos en diferentes países. Podemos citar, polo menos, outros dous casos ademais do recente de Brasília tamén directamente inspirado, mesmo na data, polo asalto ao Capitolio. Primeiro, o que se produciu o 9 de outubro de 2021 –ou sexa, nove meses despois do ataque de Washington–, cando militantes da ultradereita neofascista aproveitaron unha multitudinaria manifestación en Roma (Italia), convocada para protestar contra o certificado obrigatorio de vacinación anticovid, para tentar asaltar primeiro o Palacio Chigi (sede do Goberno italiano e residencia do Presidente do Consello de Ministros), e atentar violentamente despois contra a histórica sede nacional da Confederación Xeral Italiana do Traballo (CGIL polas súas siglas en italiano), principal sindicato do país.  

Houbo gases lacrimóxenos e cargas dos antidisturbios. Os manifestantes responderon con agresións á policía e ás forzas de seguridade lanzándolles pedras, botellas, fachos… Centenares de activistas, especialmente os grupúsculos neofascistas máis violentos, instigados por militantes do partido Forza Nuova, conseguiron penetrar no edificio sindical e saquearon e destruíron –como se fixo despois en Brasília–, os arquivos e as oficinas. Nunha combinación de reivindicacións delirantes, teses conspiranoicas e chamados ao caos, os neofascistas italianos recorreron ás redes sociais para tentar –apoiándose en fake news e distorsións da realidade– manipular a ira e a insatisfacción da poboación. Vía a mensaxería Telegram, chamaran á mobilización e ao ataque referíndose directamente aos acontecementos protagonizados, en Estados Unidos, polos fanáticos de Donald Trump. Pola súa banda, os organizadores desta agresión admitiron que as súas estratexias inspirábanse directamente no asalto ao Capitolio.  

O segundo ataque produciuse uns meses máis tarde, o 29 de xaneiro de 2022, en Ottawa (Canadá), cando uns cincocentos camioneiros –anoxados por unha nova regra que esixía que os condutores debían vacinarse contra a Covid para cruzar a fronteira entre Estados Unidos e Canadá–, ocuparon o núcleo central desa cidade e bloquearon o edificio de Parliament Hill, a sede do Parlamento canadense. Pronto, a ese “Convoi da Liberdade” (Freedom Convoi) sumáronselle miles doutros manifestantes, na súa maioría xente branca de extrema dereita con bandeiras nazis e confederadas, pancartas en favor de Donald Trump (!) e multitude de logos de QAnon, que se declaraban en favor do nacionalismo branco cun discurso decididamente antigubernamental, conspiracionista, supremacista, machista, xenofóbo, racista e antisocialista… E tamén se referían directamente ao asalto do Capitolio.  

Segundo as autoridades, moitos dos manifestantes cometeron delitos de odio, de racismo e danos á propiedade. Durante a primeira fin de semana, varios alborotadores profanaron mesmo –igual que en Francia– a Tumba do Soldado Descoñecido. Dirixentes políticos estadounidenses como o propio Donald Trump, o senador republicano Ted Cruz e a representante republicana polo Estado de Xeorxia, Marjorie Taylor Greene, entre outros, apoiáronos publicamente. Diferentes grupos antisistema tamén apoiaron o bloqueo de Parliament Hill, en particular a organización complotista Action4Canada, a cal sostiña que a pandemia “foi obra, polo menos en parte, de Bill Gates e a ‘Nova Orde (Económico) Mundial’ para facilitar a inxección de microchips, habilitados para a 5G, na poboación”. 

 O triángulo da desazón contemporánea 

Aínda que moi diferentes entre si, estes ataques contra edificios-símbolos responden, como vimos, a un modus operandi semellante que se confirmou o pasado 8 de xaneiro en Brasília co ataque das masas bolsonaristas ás sedes dos Tres Poderes (aínda que, neste caso, a intención probable dos bolsonaristas era provocar a intervención das Forzas Armadas e converter a súa protesta insurreccional nun golpe de estado tradicional).  

Hoxe –non só en Estados Unidos ou en Brasil– o odio circula subterráneamente polas nosas sociedades. Flúe por todas partes. Rega a paisaxe política. Non é exclusivo dun partido ou dun dirixente. O problema agrávase, como o observa moi ben José Natanson, cando un líder, un partido ou un comunicador –é dicir, alguén con poder na discusión pública– mobiliza ese odio en contra dun grupo social, unha ideoloxía ou unha persoa concreta. Esa é a dimensión neofascista do momento actual. Porque a ultradereita fixo, unha vez máis, do odio a súa principal ferramenta de construción política.  

O estudo deses ataques contra o corazón da democracia en Estados Unidos, Francia, Alemaña, Italia, Canadá e Brasil –e das circunstancias que os orixinaron– permítenos explorar, con prudencia, o triángulo principal da desazón contemporánea: a crise da verdade, a crise da información, a crise da democracia. Estas tres crises existenciais, articuladas entre si, afectan hoxe, dunha maneira ou outra, a case todas as nacións.  

Con máis motivo que o (mal) exemplo vén de Estados Unidos. E se algo non posúe case excepción desde hai un século, é a capacidade do modelo estadounidense –en materia de cultura popular, de modas, de consumo, de comunicación e de márketing político– en ser imitado e replicado por todas as partes. Máis aínda, obviamente, na idade da internet, da web e das redes sociais, un ecosistema cultural e comunicacional fundamentalmente creado e desenvolvido en Estados Unidos, e que se saíu de control.  

Por iso é tan urxente frear a propagación nas redes de contidos conspiranoicos mentireiros e daniños. Temos que elixir agora mesmo: deixamos que as nosas democracias se marchiten? Ou mellorámolas? Porque isto vai ir a peor. Volverase moito máis complexo, xa que a Intelixencia Artificial (AI) progresa e sofistícase sen cesar. Consecuencia: cada vez será máis difícil detectar e denunciar as teorías conspirativas, as manipulacións, a desinformación. Iso provocará que se repitan os enfurecidos asaltos das masas conspiranoicas de ultradereita, cada vez máis fanatizadas, contra as sedes dos poderes democráticos… Ata cando?


Ignacio Ramonet é director de Le Monde Diplomatique en español