Oliver Laxe tense convertido nos últimos anos, moi ao seu pesar, nun dos personaxes galegos que máis interese suscita. E non só polos seus tres filmes premiados en Cannes ou por O que Arde, que é o primeiro filme premiado na historia deste festival rodado integramente en galego. O interese ten moito que ver co compromiso vital do cineasta coa recuperación da casa dos seu clan na aldea de Vilela, en Navia de Suarna, nos Ancares. Un proxecto de recuperación que xa está funcionando como motor do desenvolvemento dunha comarca do interior abandonada á súa sorte dende hai décadas. Vítima, xa que logo, dese proceso de obsolescencia programada de amplas zonas do rural galego.
Fronte ao desleixo, Laxe opón o voluntarismo heróico da utopía que se converte en realidade. Coas súas limitacións, mais cunha semente que sen dúbida agromará. Porque ante a carencia dun proxecto de país para o rural, estas iniciativas de base son a esperanza de recuperarmos para a nosa xente a boa vida, esa vida lenta da aldea. Velaí só unha pequena escolma con algúns anacos da longa e lenta conversa que mantivemos con este grande castiñeiro de Vilela, no marco do proxecto expositivo multimedia, “A vida lenta, memorias e ritmos do rural galego ”.
Un castiñeiro demora 28 anos en acadar a madurez. A idade de Óliver Laxe cando obtivo o seu primeiro recoñecemento en Cannes. Disque os habitantes da montaña, a falta doutros bens que legar aos seus, prantaban castiñeiros para asegurarlles un futuro. Este esforzo para traballar polos que virán é o que chamamos herdanza. Sen esta transmisión entre xeneracións, un pobo esmorece. E isto é algo que Laxe sabe ben.
texto Aser Álvarez e Xosé Allegue fotos Afundación e Alfonso Lubián
Lembro que a primeira vez que estivemos xuntos, en Compostela, falando do holocausto do rural, fixeras túa tamén esta expresión de Emilio Arauxo. Segues pensando o mesmo ou agora que puxeches en marcha o teu proxecto vital en Vilela eres algo máis optimista, coma se albiscaras que outro rural é posible e hai máis espazo para a esperanza?
Son máis de optimismo e menos de esperanza. A esperanza é unha proxección psicolóxica que pode levar á frustración. Esperas algo e ao mellor non tes o que esperas, e frústraste. Por exemplo, estás traballando no desenvolvemento do rural e as cousas non cambian como ti queres que cambien e frústraste. O optimismo sen embargo é un estado do ser. É un estado do ser cando é un estado de plenitude, é un estado amoroso. Ti estás ben e polo tanto existe o optimismo dentro de ti. Eu son máis ben optimista. Dende que estou vivindo en Ancares, volvín á natureza, aínda que xa en Marrocos vivía no rural tamén e vivía dalgunha maneira na natureza e polo tanto con menos angustias. Que é o que sucede cando vives na natureza.
Daquela, a idea do holocausto do rural…
É indudable que estamos nun momento de grande decadencia, a moitos niveis, e de grande confusión, confusión de valores tamén. Onde o ben ten a forma do mal, o mal ten a forma do ben… Hai un momento de estar como moi despertos intelectualmente, para entender o momento no que estamos. Pero precisamente teño como un pensamento cada vez máis determinista. Que creo que é un pouco o pensamento ou a falta de pensamento que hai no campo. Ese pensamento que o poderíamos reducir, e escoitámolo moito en Galiza, no: “tiña que ser así” ou “será por algo”, non?. Entón, o holocausto do rural? Si e non, é o que hai. Ás veces hai que levantar a espada, hai que criticalo, hai que intentar reorientar ou revertir a decadencia. Non sei se estamos aínda a tempo, pero sen dramatizar de máis. Hai que contextualizar as cousas, e é o que hai…
“Do que si teño medo é de enganarme a min mesmo. Trato de vixiarme para tomar as decisións máis acordes co que sinto e penso. Intentar ter cada vez máis unha coherencia radical, que é difícil (…) Non teño aínda os corenta anos, e case podo dicir o sitio onde vou a morrer. Hai unha hixiene mental moi boa na aldea”.
En calquera caso é unha realidade na que caben dúas opcións, ou non facer nada ou facer algo, non? No teu caso ti tomaches partido, e decidiches apostar por voltar á casa.
Si. Non é froito da nostalxia ou de pensar que o pasado era mellor, aínda que efectivamente, o pasado era indudablemente mellor. Que veña aquí un moderno de turno a dicir que o pasado era peor, cando, por exemplo, desapareceron o 40% dos paxaros. Estamos mellor con case a metade menos de paxaros no mundo?. Por non falar doutros cataclismos ecolóxicos, de valores e culturais. En calquera caso, é importante ter claro cal é o teu camiño. Esa plenitude de estar no sitio no que debes estar, na túa casa, facendo o que debes estar facendo e tanto ten se fracasamos. Non teño medo. A ver, todas as miñas películas estaban destinadas a fracasar, eran (risas na sala) películas excesivas, tolas, ambiciosas de máis, demasiado epopeicas, querendo filmar no medio do lume ou no Atlas ao lombo dunhas burras. Do que si teño medo é de enganarme a min mesmo, ese é o meu medo. Trato de vixiarme para tomar as decisións máis acordes co que sinto e penso. Intentar ter cada vez máis unha coherencia radical, que é difícil. Polo menos non estar co cú en dúas cadeiras a un tempo, que é o que nos pasa a moitos hoxe en día, non?. Que tes unha maneira de ver o mundo, pero despois a túa realidade vai por outro lado. Ou non estar á altura desa vocación, desa voz interior. Entón, bueno, esta situación si que dá bastante plenitude. Non teño aínda os corenta anos, e case podo dicir o sitio onde vou a morrer. Hai unha hixiene mental moi boa na aldea.
Cando descubriches o teu verdadeiro camiño e tiveches claro que querías facer este proxecto?
Sempre estiven namorado deste sitio. Dende pequeno, cando volvíamos de Francia, era un shock. Aquel sitio, os meus avós, a beleza, os valores, a historia… Todo. É un pouco esa diferenza entre as cousas que veñen do ego e as que veñen do corazón. As que veñen do corazón son recurrentes, volven co tempo. Soñas, pasan anos e volven imaxes, desexos… E a verdade é que o que temos que facer é abandonarnos a iso. Ou sexa, eu sempre tiven a ilusión de vivir aquí dende pequeno, sempre. Lémbrome de pequeno, coa veciña, de estar fantaseando de facer unha casa rural… Hai ese vínculo emocional, biográfico, saber que é un espazo de moitas xeracións, de familiares meus labregos que naceron e morreron nese lugar. E tamén estou a descubrir, e xa intuía algo, que hai un vencello moi xeolóxico, moi atávico, telúrico… Hai algo que é moi xeolóxico, o do espazo do val, das pedras, deses castiñeiros centenarios, con toda a información que teñen, todo o que viviron. Hai algo ao que me estou abandoando, esa voz interior, esa vocación. Vocación vén da “chamada”, que ten esa orixe eclesiástica: unha chamada interior que todos temos. E o que estou facendo ante esa chamada é rendirme, abandonarme. E precisamente, cando te abandonas a esa chamada, precipítanse as cousas. Ábrense as portas. Quen me ía dicir hai un ano que ía ter cabras?. Quen me ía dicir que iamos estar cun traballo de descoberta arqueolóxico nun castro que está case á porta da casa? É coma se cando te abandonas, o que estaba esperando por ti, o que estaba agochado, se abrise…
Ao final todo semella ser moi voluntarista, pero se houbera corenta proxectos coma o teu en diferentes concellos e comarcas de Galicia o noso país sería moi diferente, non? O noso problema sempre é o salto do individual ao colectivo.
Din que Galicia é o país dos dez mil ríos. Non sei cantos vales hai, pero pode haber polo menos uns cen mil. Se nos responsabilizaramos un galego por val, non estaría mal. Somos tres millóns, non estaría mal… Eu non son un extraterrestre, son do meu tempo, da miña xeración. É curioso que recibo máis correos de identificación da xente co que estou facendo nos Ancares que pola miña dimensión como cineasta. Noto que conecto con algo que é moi xeracional, moi do noso tempo. Hai moítisimos proxectos coma o meu, moitísimos. E hai moitísma xente que nos comenta, que ten ganas de volver a abrir a casa dos seus, que ten ganas de voltar á casa, a esta vida lenta…
“Hai algo ao que me estou abandoando, esa voz interior, esa vocación. Vocación vén da “chamada” (…) e cando te abandonas a esa chamada, precipítanse as cousas. Quen me ía dicir hai un ano que ía ter cabras? Quen me ía dicir que iamos estar cun traballo de descoberta arqueolóxica nun castro que está case á porta da casa?”
Nese sentido, o da pandemia creo que nos puxo a todos un pouco cos pés na terra, no sentido de saber diferenciar entre o que é importante e o que é accesorio. Para facernos pensar o noso lugar no mundo. E en cales son os ritmos da natureza…
Houbo un momento de xustiza histórica. Non me gusta moito personalizar neste tema, ou estar en dialécticas, pero é o que hai, tiña que ser así, e creo que a vida que temos hoxe é unha vida máis normal que a que tiñamos antes da pandemia. Agora aproxímase máis que antes a vida que estamos tendo á vida que había na aldea. Por que? Pola presenza da morte. Esa angustia da nosa finitude, ese saber que non somos nada… Agora está claro, pero antes facíannos crer que eramos algo. E bueno, dalgunha maneira está moi ben, a natureza exprésase implacable, e cando todos os día a natureza nos está dicindo “non sodes nada, sodes moi pequenos”, o ego dos ser humano cálmase, acouga.
Para quen non saiba nada do teu proxecto nesa aldea de Vilela, na aldea da túa familia, no voso principio de mundo, cóntasnos brevemente en que consiste?
Basicamente é abrir a casa da miña familia e facer espazos comunitarios, terapéuticos. Abrir unha casa para que sexa un espazo de econtro, cun centro cultural, porque vai haber nela un cineclube de montaña e moitos obradoiros. Pero sobre todo é unha casa que está vencellada co seu entorno. Sei que para madurar e medrar teño que sair de certo ensimismamento que ten o artista, de estar moito na linguaxe, moito na proxección. No cine estás escribindo un guión de algo que vas filmar en dous ou tres anos, e outros dous anos para financiar. Non é coma un debuxante, ou un escritor, que tamén teñen as súas limitacións, pero que están sempre no momento, no presente. Entón, dalgunha maneira teño ganas de deixar na porta a cultura do proxecto. Esto é un reto. Chéganme moitas ideas interesantes, pero a idea é esa: estar menos aquí (sinala a cabeza) e estar máis aquí, pero tamén en todo o corpo. E traballar moito no campo, gústame. A verdade é que estou vivindo un proceso creativo total grazas a estar desbrozando e indo coas cabras…
Se foras conselleiro do rural, ti que lle dás á ficción, que farías para reverter esta situación, e para que grandes territorios do rural galego no sexan un deserto humano dentro trinta anos anos?
A ver, creo que a nova lei do chan está moi ben e hai cousas moi interesantes que se van facer para recuperar terras abandonadas. A política das aldeas modelo non está mal. Teríamos que facer, por exemplo nos Ancares, un plan de ordenación global. Si que vexo que na consellería hai técnicos moi bos. Que faría eu? Creo moito no traballo local, que a nivel de concellos poderíamos facer cousas moi bonitas. Traballar moito máis con Europa, con máis innovación… E despois creo que tamén o cambio ten que ser cultural, e investiría niso. Non me gusta moito falar de discriminación, nin negativa nin positiva, pero si que faría que houbese certos servizos que non marcharan, e habería que incentivar que a xente quedara. Depois, un banco de terras e un banco de casas, imprescindible. É un pouco o que queremos facer cunha oficina de acollida, de facer un pouco de intermediarios entre a xente local e a que veña de fóra. Para que as casas non caian.
“Eu non son un extraterrestre, son do meu tempo, da miña xeración. É curioso que recibo máis correos de identificación da xente co que estou facendo nos Ancares que pola miña dimensión como cineasta. Noto que conecto con algo que é moi xeracional, moi do noso tempo. Hai moítisimos proxectos coma o meu, moitísimos”.
Xa falamos do cabreiro, do promotor rural, e imos falar agora do cineasta En que andas metido?
Estou con dous proxectos. Un é unha longametraxe que levo xa anos escribindo, incluso antes de O que arde, e agora estou cunha versión bastante madura. Creo que é unha peli que xa podo comezar a rodar, non sei se o ano que vén ou dentro de dous anos. Non teño tampouco moita présa. É unha película máis popular, teño moita excitación por traer a mozos e mozas ao cinema. E despois estou escribindo para unha serie, que se rodará en Ancares, pero é un proxecto que vai máis lento.
E de que van?
A serie vai precisamente da vida lenta (risas). A vida lenta, cabalos, montañas… Complicado porque é traer á televisión esas angustias das que falabamos antes. É o sitio onde máis se reflicten. O espectador non ten paciencia. Cada vez menos. Entón, claro, é un proxecto moi arriscado, moi complicado. Hai cousas que teño que aprender dese público tamén, e a ver se atopo a maneira de facer que a xente non cambie de canal. A peli é unha road movie en Mauritania. E o deserto, igual que a montaña, pois vaiche quitando, igual co rural. Quitándoche estache dando algo. É unha peli de aventuras na que vai haber unha aventura exterior: están buscando unha festa no deserto. Pero sobre todo hai unha aventura interior. Hai un momento que rasca no interior, e a miña vontade é que algo rasque dentro do espectador.
Enlace a faladoiro íntegro en Afundación TV https://www.youtube.com/watch?v=4MxFWoYDoYk
