Os medios afíns á dereita (e cada vez quedan menos que escapen a esta condición) viñan alentando a imperiosa necesidade dun cambio na lexislación educativa, apoiándose en dous argumentos. O primeiro: se o PSOE non tivo inconveniente en aprobar dúas leis orgánicas durante as súas etapas de goberno, por que non había de facelo o PP? Máxime coa lexitimidade que lle concede a folgada maioría absoluta con que conta no Parlamento. O segundo argumento apoiábase no aparente consenso sobre o fracaso, primeiro da LOXSE e finalmente da LOE, avalado polos malos resultados obtidos nos programas de avaliación comparativa dos sistemas educativos, nomeadamente o PISA. Sendo así, a pregunta que suscita a presentación do “Anteproxecto de Lei Orgánica para a mellora da calidade da educación” é por que non se optou por facer unha auténtica nova lei. Porque, a que xa está a ser coñecida como “Lei Wert” ou LOMCE, non é en realidade unha nova lei senón unha, iso si amplísima, modificación da vixente LOE: nada menos que sesenta e seis artigos son modificados, ademais do engadido de novo articulado e disposicións adicionais.
En realidade, cómpre dicir que o procedemento adoptado (modificar a vella LOE no canto de redactar unha nova) ten algo de mala chapuza. Porque, en efecto, as modificacións supoñen moito máis que unha simple corrección de determinados (e hipotéticos) defectos ou eivas da lei precedente. Supón, de facto, unha corrección en toda regra, desde os enunciados mesmos do novo preámbulo, que presentan con nidia claridade unha concepción educativa diametralmente oposta á que caracterizaba á LOE, como de contado farase ver. O que implica unha auténtica chapuza porque, ao manter boa parte do articulado da lei precedente, inevitablemente aparecen contradicións e incongruencias imposibles de disimular. Por tanto, a pregunta co que se iniciaba este artigo faise perentoria: por que non unha nova lei?
Lembremos que o propio Rajoy, no seu discurso de investidura, chegou a dicir que España non se podía permitir “o luxo” de cambiar o modelo educativo con cada cambio de goberno. Seguramente atrapado polas súas propias palabras (aínda que este goberno nos ten demostrado de xeito reiterado que pouco traballo lle custa facer o contrario do que inicialmente tiña prometido) e, máis aínda, consciente de que a cidadanía comparte maioritariamente a idea de que a educación é un ben público de primeira orde que esixe un pacto do Estado que a sitúe á marxe dos intereses partidistas, todo apunta a unha estratexia tendente a conseguir os seus propósitos –cambiar radicalmente o sistema educativo– co mínimo desgaste posible. É dicir, co mínimo esforzo intelectual como sen dúbida unha lei íntegra requiriría; e, sobre todo, co mínimo debate parlamentario e público. Aínda que isto último, malia todo, non parece que o vaia conseguir, visto o merecido balbordo que a iniciativa lexislativa está a provocar.
Unha lei ao servizo da economía
Dicir que a Lei Wert se propón aproveitar unha situación conxuntural de crise económica para conseguir un vello obxectivo do sector máis neoliberal da dereita española (o que recoñecía en Esperanza Aguirre a súa “líder natural”, o que ten na FAES presidida por Aznar o seu laboratorio de ideas) pode parecer un exceso de simplificación ideolóxica. Porén, xa a redacción do preámbulo evita calquera dúbida, ao definir a educación exclusivamente desde a perspectiva dunha estrita instrumentalidade económica:
“La educación es el motor que promueve la competitividad de la economía y el nivel de prosperidad de un país. El nivel educativo de un país determina su capacidad de competir con éxito en la arena internacional y de afrontar los desafíos que se planteen en el futuro. Mejorar el nivel educativo de los ciudadanos supone abrirles las puertas a puestos de trabajo de alta cualificación, lo que representa una apuesta por el crecimiento económico y por conseguir ventajas competitivas en el mercado global”.
Apenas se atopará, non só no preámbulo, senón en todo o articulado, referencias a outras finalidades, nomeadamente o desenvolvemento integral do individuo e a formación de cidadáns democráticos, conscientes e críticos, ou a presentación de auténticas concepcións pedagóxicas. Tras recoñecer como un logro do sistema educativo español a universalización do ensino, saliéntase de seguido que ten caído nun estancamento que, apoiándose en “estudos comparativos internacionais” (aínda que só se cita PISA), se identifica en tres factores: pobres resultados, elevadas taxas de abandono temperán e número reducido de alumnado que acada a excelencia. A mellora da calidade educativa tórnase no obxectivo que haberá de permitir saír do estancamento e corrixir estas tres eivas. E adoptando de novo o apoio de “estudos internacionais” (aínda que desta vez non se cita ningún), asegúrase que a mellora do sistema se garante a través de medidas de simplificación do currículo, reforzo dos coñecementos instrumentais, flexibilización das traxectorias, sistemas de avaliación externa e transparencia na difusión dos resultados, autonomía e especialización dos centros, esixencia a estudantes e profesores na rendición de contas e incentivo do esforzo. Velaquí concentrada a cerna ideolóxica desta disimulada contrarreforma educativa que se disfraza de obxectividade case científica.
Se cadra, o maior descaro aparece cando se establece como “premisa” (tal e como está formulado, un diría máis ben que se impón como axioma) que a medida da calidade do sistema debe establecerse en función do “output” (os resultados dos estudantes) e non en función do “imput” (niveis de investimento, número de profesores e de centros). Ou dito doutro xeito, o primeiro (resultados académicos) é independente do segundo (incremento dos gastos orzamentarios en educación). Véxase que xeito máis elegante (e “científico”!) de dicirnos aos cidadáns que non temos razón en protestar pola redución continuada dos investimentos en educación porque estes nada teñen que ver coa consecución dos obxectivos do sistema. Toda a lei é en boa medida unha posta en práctica deste máxico principio: reducir os medios postos a disposición do sistema educativo para conseguir… melloralo! Moito máis con moito menos. Claro que, como os números proban, non todos están a recibir menos e cabe agardar que co cambio lexislativo isto non só siga a ser así senón que a diferenza se incremente. Se o proxecto orzamentario actualmente en trámite de aprobación parlamentaria apunta a que nos dous últimos anos o descenso dos investimentos educativos acadarán o 31%, nos últimos cinco anos os cartos públicos dirixidos aos centros privados incrementáronse nun 30%. O cidadán ten dereito a se preguntar: por que o axioma da calidade non é de aplicación tamén ao ensino privado? Isto é: por que non se reducen os investimentos á privada na mesma medida, polo menos, do que se reducen na pública?
Unha lei sen discurso pedagóxico
A pobreza das ideas pedagóxicas que se poñen en xogo neste anteproxecto chega a ser clamorosa. É preciso enxergar entre liñas para albiscar os mesmos principios que guiaban a non nata LOCE do último goberno Aznar. É dicir, a idea de que o éxito educativo depende exclusivamente do “esforzo” do alumnado (co seu correlato: que é el a causa fundamental do seu propio fracaso), unha concepción antropolóxica fortemente elitista (co seu corolario: que a función principal do sistema educativo non consiste en promover os máis para que acaden o máximo, porque de entrada establécese que ese máximo está vedado “por natureza” á maioría, senón segregar os moitos “peores” para así seleccionar aos poucos “mellores”, endalí a insistencia na promoción da “excelencia”, un dos “mantras” dos discursos educativos neoliberais) e unha translación dos métodos de competencia empresarial capitalista ao ámbito educativo (coa insistencia na multiplicación de probas que presuntamente permitirían unha avaliación obxectiva tanto do alumnado como das institucións educativas, e a difusión dos resultados para establecer unha listaxe de centros que sirva de guía para a elección dos pais, trocados en consumidores de “produtos” no mercado escolar).
Como se traduce isto no articulado da lei? Aparentemente a estrutura do sistema educativo, construída pola LOXSE e conservada pola LOE, respéctase. Na práctica, a comprensividade que a caracterizaba queda gravemente danada. Así, introdúcese xa en primaria unha avaliación, centrada en matemáticas e lingua, que de non superarse implicaría a repetición de curso. E, sobre todo, na ESO ábrese un dobre itinerario en 4º, entre unha modalidade de “ensinanzas académicas” e outra de “ensinanzas aplicadas”, a primeira orientada cara ao bacharelato, a segunda cara á formación profesional (FP). Aínda que non é isto necesariamente o máis grave senón que antes dos 16 anos algúns alumnos poidan ser desviados, sen acadar o título da ESO, cara a unha ensinanza de FP básica de nova creación. En definitiva, a ruptura da comprensividade mediante unha segregación adiantada dos “malos” alumnos cara a un ámbito educativo sen saída. É posible que certo sector de ensinantes non vexa con malos ollos esta medida, que permite botar fóra do sistema a un tipo de alumnado problemático salvando a aparencia de que se mantén a escolarización obrigatoria ata os 16 anos, pero é difícil interpretar como pode contribuír isto a mellorar as cifras de alumnado que abandona a escola sen titulación.
[quote style=”boxed” float=”right”]A ruptura da comprensividade mediante unha segregación adiantada dos “malos” alumnos cara a un ámbito educativo sen saída[/quote]
En 3º e 4º da ESO e ao final do bacharelato instituiranse unhas probas de carácter estatal que constitúen unha das principais novidades do anteproxecto. Son probas deseñadas pola administración e que serán aplicadas por axentes externos aos centros. Probas que parecen perseguir dous obxectivos (para alén de premer no alumnado, aplicando ese principio máxico e apedagóxico segundo o cal canto máis exames se aplica sobre o alumnado, este máis e mellor estudará): dar aparencia de obxectividade ao catálogo de centros e permitir un maior control sobre o currículo por parte da administración central. Isto último converxe coas declaracións do ministro nos últimos días sobre a “españolización” do ensino catalán e con outra das medidas que se contempla no anteproxecto: a redución da proporción reservada para as administracións autonómicas no deseño curricular.
Unha lei recentralizadora e á vez autonomizada (dos centros)
Esta recentralización semella entrar en contradición con outra das medidas máis nova do anteproxecto, cal é a aparente potenciación da autonomía dos centros. Pero unha demorada análise do articulado permite comprobar que esta autonomía é entendida esencialmente (se non exclusivamente) desde a perspectiva da competencia entre centros, incrementándose o papel da dirección unipersoal (e reducindo a claustro e consello escolar a funcións unicamente consultivas, ata deixar en nada o vello concepto de xestión democrática dos centros) e abríndose a posibilidade de centros especializados nun “ámbito curricular, funcional” ou mesmo “por tipoloxía do alumnado”.
Nisto das “tipoloxías” do alumnado, se cadra a modificación máis escandalosa, polo que ten de intervención abertamente ideolóxica, sexa a modificación do apartado 3 do artigo 84. Se este artigo precisaba na LOE que “(e)n ningún caso haberá discriminación por razón de nacemento, raza, sexo, relixión, opinión ou calquera outra condición ou circunstancia persoal ou social” (baseándose no cal ata o de agora a administración educativa negaba a concertación a centros que segregaban por sexo, decisión avalada no seu momento polo Tribunal Constitucional), agora engádese que isto non será atranco para establecer concertos con centros “de educación diferenciada por sexos”. Iso si, sempre que a ensinanza “non atente” contra os acordos da Convención de 1960 contra a discriminación na ensinanza. Diante de tal encaixe de palillos, calquera se sente tentado a pensar que no futuro tampouco non deberá haber problemas para admitir a apertura de centros que admitan en exclusiva a unha raza, ou a persoas dunha única relixión, ou dunha determinada opción política, sempre que, iso si, nas aulas se reciten os acordos da devandita Convención…
Non hai espazo para unha análise demorada do articulado e quedan moitas cuestións, de non menor relevancia que as tratadas, que merecerían ser comentadas. Algunhas están xa a provocar movementos de rexeitamento social, mesmo entre sectores que en principio seguramente o goberno podería presumir que atoparía como, se non aliados, polo menos neutrais. Así, por exemplo, o “retorno ao básico” (imitando aquel back to the basic que caracterizou as reformas educativas reaganianas) que impón unha drástica simplificación curricular, coa case desaparición ou extrema redución da presenza de certas materias, está atopando as protestas de insignes académicos como os que promoven o mantemento da materia de Grego. Esta lei, que nin lei é, corre o risco de, querendo non molestar demasiado a case ninguén, acabar deixando descontentos a todos.