Justo Beramendi
Que me perdoe Alain Resnais por abusar sen permiso de Hiroshima mon amour, o título da súa película de 1959 sobre os amores e desamores dunha francesa e un xaponés.
No meu artigo publicado no número 200 da edición en papel da revista TEMPOS NOVOS (xaneiro 2014), quedou pendente abordar con certo detalle a cuestión catalá, que leva tempo ocupando o centro do escenario político. O rebumbio crecente de acusacións cruzadas, desafogos viscerais, espasmos patrióticos dun e doutro lado, verdades descontextualizadas, medias
verdades, falsidades mellor ou peor adobadas, espadadas xurídicas, recursos a unha historia sempre manipulada, balances e contrabalances económicos, predicións paradisíacas, escenarios apocalípticos e algunha que outra análise racional, xira todo arredor dunha realidade indiscutible e de dúas preguntas que derivan dela.
A realidade é que, polas causas que sexa, unha abafadora maioría da sociedade catalá quere exercer o dereito de autodeterminación, isto é, quere decidir libremente que facer consigo mesma no que atinxe á súa relación co Estado español, e que unha parte considerable desa maioría desexa que o exercicio dese dereito se oriente no sentido de separar a Cataluña de España para constituír un novo Estado dentro da Unión Europea. E de aquí veñen as preguntas. Primeira: é lexítimo, dentro dos principios universais da democracia moderna, ese dereito? Dito doutro modo: é democrático que a sociedade catalá manifeste a súa vontade maioritaria nese asunto ou o democrático é impedirlle que o faga por aplicación da legalidade constitucional vixente? Segunda pregunta: a hipotética secesión de Cataluña sería beneficiosa ou prexudicial para os seus habitantes? (En que sería claramente prexudicial para o resto de España hai acordo).
A consideración desa realidade sitúanos no plano da política: os seus actores, as súas interaccións presentes e futuras e as orixes das súas motivacións. Pero toda política e todo actor necesitan un discurso xustificador co que convencer da lexitimidade e dos beneficios prácticos inherentes ás súas ideas e propostas. E neste segundo plano, ideolóxico, sitúanse as respostas ás nosas preguntas. Empecemos por aí.
O lexítimo e o non lexítimo en democracia
Para empezar, vaime permitir o lector lembrar algúns lugares comúns que, malia a súa obviedade, ás veces non se teñen debidamente en conta no fragor da batalla. A democracia moderna, en calquera das súas formas, baséase na aplicación estrita da combinación indivisible de dous principios lexitimadores. O primeiro di que as leis, procedementos e poderes deben emanar da vontade maioritaria dos cidadáns que compoñen a comunidade política. O segundo di que esas leis, procedementos e poderes deben respectar e promover os dereitos fundamentais das persoas. Non hai democracia cando se cumpre un principio pero non o outro. Teñen que cumprirse sempre os dous simultaneamente. Sería un acto de lesa democracia, por exemplo, condenar a José María Aznar ao silencio para liberarnos das súas irritantes declaracións, aínda que tal condena fose aprobada por unanimidade no Congreso dos Deputados ou mesmo nun referendo.
Cabería pensar que, con esta regra de medir na man, temos un instrumento perfecto para decidir que é lexítimo e que non é lexítimo en democracia. Pero os problemas entre seres humanos, mesmo cando estes seres acadan o excelso subxénero demócrata civilizado, rara vez teñen unha solución doada, e menos cando os grandes principios topan coa rede mesta dos intereses de grupo e de sentimentos e prexuízos moi asentados. Unha rápida visita ao pasado pode ser moi aleccionadora.
Que só eran lexítimas as decisións adoptadas pola maioría dos cidadáns, directamente ou mediante os seus representantes, foi algo indiscutido dende os primeiros momentos da revolución liberal. Pero cando se pasaba da retórica a regular o acceso real ao poder, esa unanimidade desaparecía e cada quen respondía segundo as súas particulares motivacións á pregunta: quen son cidadáns con dereito a decidir e quen non? E a resposta traducida en lei foi variando co tempo. Primeiramente só gozaron dese dereito os varóns con propiedades de abondo, despois tamén os varóns de medio pelo, logo sumáronse todos os varóns e por último foron admitidas as mulleres. Para conseguir que o principio se aplicase sen trampas foi necesario século e medio de liortas, guerras e revolucións.
Por suposto cada avance tivo que pasar por riba do “argumento” de que iso non se podía facer porque non estaba na lei vixente, amén doutras razóns que hoxe nos resultan ridículas pero que daquela soaban moi respectables. Os resistentes aos cambios esquecían interesadamente unha das grandes máximas dos revolucionarios franceses, pais ou avós da nosa democracia: ningunha xeración ten dereito a impoñer as súas leis ás xeracións futuras. Máxima coherente daquela co obxectivo de destruír o Antigo Réxime, pero non tan conveniente despois para conservar un sistema liberal politicamente discriminatorio.
E que dicir do segundo piar da democracia: os dereitos naturais/ humanos/ fundamentais ou como se queira chamalos? Pois que non houbo ningún Deus que, Moisés mediante, nos transmitise a súa nómina feita e dereita en forma de inmutables Táboas da Lei. Empezaron sendo poucos e de aplicación desigual (á liberdade, á propiedade, á igualdade perante a lei) e foron consolidándose e ampliándose nun proceso tamén moi longo e conflitivo. Dereitos que hoxe estimamos indiscutibles (á educación, á liberdade sexual, á igualdade de xénero) eran consideradas auténticas herexías polos sistemas representativos do século XIX e mesmo da primeira metade do XX. Aínda hoxe seguimos batallando pola ampliación desa nómina, por exemplo coas cuestións do aborto ou a eutanasia.
Agora ben, todas esas incorporacións foron sempre congruentes coa idea de que a liberdade dos individuos non debe ter máis límites que o respecto aos dereitos e liberdades dos demais. Xa que logo, cando un demócrata de verdade se atopa perante a reivindicación dun dereito, antes de ollar se está ou non contemplado na lei vixente, debe comprobar se é ou non conforme con esa idea. Porque, se cadra, o democrático non é facer cumprir a lei e negar a reivindicación, senón cambiar a lei para poder atendela. Lembremos unha vez máis a Revolución Francesa: os dereitos naturais son anteriores a toda Constitución e están por riba dela.
O dereito de autodeterminación e o seu alcance
E que pasa co dereito de autodeterminación? É un dereito fundamental? Non o é? Existe nuns casos e non noutros a conveniencia dos actores dominantes? That’s the great question, my dear friend, que diría, non Hamlet, senón Manuel Fraga embaixador en Londres. Vaiamos por partes, porque a cousa o merece. Na súa esencia o dereito de autodeterminación non é senón o dereito dun demos, ou colectivo de cidadáns autoconstituído en suxeito político, a decidir libremente sobre si mesmo en calquera cuestión. Neste sentido básico é unha simple agregación dos dereitos individuais dos integrantes dese demos e como tal algo inherente a toda democracia. O exercicio dese dereito é o que permite a formación das nacións como suxeitos colectivos de soberanía, a constitución dos modernos estados de dereito e o seu funcionamento democrático ordinario. Cada vez que se aproba unha Constitución ou se reforma, se elixe un parlamento ou se celebra un referendo sobre o que sexa, a cidadanía está autodeterminándose.
O problema xorde cando aparece no horizonte un posible cambio na integridade do demos, especialmente cando se trata de dividilo, ou sexa, cando o dereito de autodeterminación adopta a forma de dereito á secesión que, de exercitarse, fragmenta un Estado preexistente. Nesta situación parecen colidir os dereitos, mutuamente negados, de dous suxeitos colectivos de soberanía: o previo e o emerxente. Debe prevalecer a unidade acordada no seu día por todos (no suposto de que fose libremente acordada) ou a vontade actual dunha das partes a separarse? Se aplicamos en abstracto os principios xerais da democracia que acabamos de lembrar, debe prevalecer a segunda sempre e cando falemos dun auténtico demos novo, e con independencia do que digan as leis aprobadas no pasado noutras circunstancias e por unha cidadanía maioritariamente diferente da actual.
Podemos considerar suxeito válido do dereito de secesión a calquera grupo ou grupiño de individuos que o pretenda? Non. Posto que a súa finalidade é formar un novo Estado, ese conxunto de individuos ten que cumprir uns requisitos mínimos que lle permitan facelo: unha poboación suficiente sobre un territorio definido, certa capacidade económica e, sobre todo, unha clara vontade maioritaria nese sentido, da que a manifestación previa é un nacionalismo en ascenso até ser socialmente hexemónico. A presenza ou ausencia destas condicións son facilmente comprobables na práctica. Por certo, este criterio, que podemos chamar de sentido común con permiso de Rajoy, desmonta os ridículos intentos de refutar o dereito de autodeterminación levándoo ao absurdo: daquela, din algúns españolistas aguerridos, por que non concederlles ese dereito aos habitantes de Murcia, de Alcorcón ou do barrio de Gracia? Pois porque os habitantes de tan honorables lugares non están tolos, perciben intuitivamente o absurdo e nin se lles ocorre imaxinar tal cousa. Por iso non hai un nacionalismo murciano, alcorconés ou graciense.
En conclusión, se o demos emerxente é quen de establecer unha nación-Estado viable, o dereito de autodeterminación é sempre lexítimo e polo tanto resulta antidemocrático impedir o seu exercicio sexa mediante a lei vella, sexa mediante a forza. Para min, a resposta á primeira das preguntas formuladas ao principio estivo sempre moi clara.
Cousa moi diferente é a segunda pregunta. Aínda sendo lexítima, sería beneficiosa a separación? Baixemos do abstracto ao concreto, ao caso hispano-catalán. En primeiro lugar, non todas as separacións son iguais. Non é o mesmo a separación de partes que nin sequera formaban un verdadeiro demos (metrópole-colonias) ou que a escala histórica levaban pouco tempo unidas (Iugoslavia, Checoslovaquia) que a de pobos que estiveron xuntos entre tres e cinco séculos (Reino Unido, España), do mesmo modo que non é igual separar dous siameses ca dous irmáns normais que un bo día deciden marchar cada un polo seu lado. A convivencia prolongada, fose boa ou mala, no seo do mesmo Estado e do mesmo mercado xera poderosos vencellos de todo tipo (sociais, económicos, institucionais, mentais) que resulta moi difícil e custoso crebar. Máxime en casos, como o de Cataluña, en que unha parte moi considerable da súa poboación procede dunha inmigración máis ou menos afastada, e que baseou até hai moi pouco o seu desenvolvemento económico no mercado protexido do conxunto do Estado.
Eses vencellos crean ademais un segundo problema: a división nacional da poboación autodeterminable. Dende o punto de vista das lealdades, en Cataluña conviven dúas nacións, e con variantes dentro de cada unha delas. Unha parte da sociedade considérase nación catalá e con dúas variantes: quen queren independizarse e quen prefiren un Estado español plurinacional (federal ou confederal). Outra parte, moito menor, considérase nación española e nesta parte hai de todo como en botica: nostálxicos do centralismo, autonomistas e federalistas. E aínda hai un sector non pequeno que non sabe moi ben de que nación é, porque está cómodo nese dobre patriotismo de longa tradición no país.
Este complexo panorama non é un invento meu. Debúxano con trazos nidios as posturas de partidos e persoeiros, e as enquisas de calquera procedencia. Resultado: unha parte, maioritaria ao parecer nestes momentos, quere separarse (aínda que algúns poidan recuar á hora da verdade) e outra parte, minoritaria pero importante, non quere separarse. Claramente non estamos en Eslovenia, nin nos países bálticos, nin en Eslovaquia. Estamos en Cataluña, como podiamos estar no País Vasco.
Por suposto, o tamaño desas partes é variable no tempo dentro dun xogo de suma cero. De feito, o número de nacionalistas, e máis aínda o subsector independentista, medraron con gran rapidez nos últimos anos por causas ben coñecidas e analizadas nos medios, incluído este. Pero isto só é un consolo para os avestruces que fían en que o independentismo catalán se desinche en pouco tempo. Se fose así, non habería problema. Se non, como é o máis probable, temos que chamar a Houston a ver se nolo resolve. Porque, aínda co demos emerxente nacionalmente dividido, e posto que o nacionalismo catalán non agasalla o adversario con atentado ningún contra os dereitos fundamentais de ninguén, Houston só pode suxerirnos a outra regra de ouro da democracia, a regra da maioría. E todo parece indicar que esa maioría está inclinándose moi claramente do lado da independencia en Cataluña. A falacia de que iso non vale porque a maioría que conta é a de todos os españois é simplemente impresentable. Que diriamos dunha familia na que a muller quere divorciarse e lle negan ese dereito porque o marido, os fillos, os irmáns, cuñados e demais parentela se opoñen en razón de que a aman moito e que ademais o divorcio lles prexudicaría? Pois iso.
Entre o lexítimo e o conveniente: preguntas que urxen resposta
Pero como o balance si/non á independencia aínda non está totalmente claro, ambos os bandos andan enleados nunha guerra dialéctica para atraer aos indecisos. Segundo os soberanistas, o presente é un inferno (espolio fiscal causa de todas as carencias, freos centralistas ao progreso, ataques á lingua e á cultura propias) e o futuro fóra de España será un paraíso: florecemento sen atrancos da identidade nacional, nada de subvencionar os dispendios alleos, máis crecemento económico, mellores servizos e máis benestar para todos. Naturalmente, dende a trincheira contraria chega unha canción moi diferente, unha canción que pinta un cadro idílico das bondades da autonomía, carga os sufrimentos actuais dos cataláns na conta impersoal da “crise” e na personalizada das políticas e corruptelas dos partidos gobernantes na Generalitat, e garante un escenario de gravísimos problemas a unha Cataluña fóra da Unión Europea.
Quen ten razón? No que atinxe ao pasado e ao presente, ambos esgrimen caricaturas da realidade que, como todas as caricaturas,
conteñen algunhas verdades e bastantes mentiras, algunhas por omisión. No que atinxe ao futuro, se houbese separación, case todo dependería de que o divorcio fose a cara de can ou fose amistoso e aceptado polos demais países da UE, de modo que Cataluña se reintegrase rapidamente. A posibilidade máis probable, case segura, é a primeira. E neste caso o horizonte non resultaría moi alentador.
É certo que Cataluña, de ingresar na UE hai tempo como Estado independente de sempre, situaríase, cos seus actuais niveis de poboación e desenvolvemento, por riba da media europea e sería un socio perfectamente viable. Tan certo como que non sabemos se a curva de crecemento económico e demográfico durante os dous últimos séculos dunha Cataluña independente, e polo tanto separada do mercado español por unha alta barreira arancelaria, sería a mesma que a que foi. Pero isto é historia ficción.
Non son ficcións, en cambio, as seguintes interrogantes que derivarían da separación, se esta fose abordada con hostilidade polo Estado español, como é o máis verosímil: que pasa cos dous ou tres millóns de habitantes de Cataluña que queren seguir sendo cidadáns españois? Como se divide a caixa da seguridade social, especialmente no que atinxe á nova nacionalidade dos pensionistas actuais? Como se reparte o patrimonio e a débeda do vello Estado unido entre os dous novos Estados, e non só o que está dentro do territorio de Cataluña? Que efecto deslocalizador, e polo tanto contractivo, pode ter a escisión en Cataluña e en España? Que acollida terá nos “mercados” unha débeda pública catalá sen o paraugas do BCE? E unha débeda pública española dunha España sen Cataluña? De onde saen os cartos para pagar os custos inherentes ao novo Estado catalán (embaixadas, forzas armadas e de seguridade, fronteiras), custos que por certo algúns non inclúen no cálculo das balanzas fiscais? E así poderiamos seguir cunha lista interminable.
Concluíndo: así como penso que non se lle pode negar á sociedade catalá o dereito a formar un Estado soberano propio se así o decide en liberdade e por maioría suficiente, penso tamén que as consecuencias desta decisión, polo menos no medio prazo, poden serlle máis malas que boas. Lexitimidade para separarse, toda. Conveniencia de facelo, moi dubidosa. En todo caso, a importancia do asunto esíxelles a políticos, académicos, periodistas e demais facedores de opinión algo que, por desgraza, escasea moito ultimamente: honestidade. Honestidade para que a cidadanía de Cataluña, e de todo o Estado, chegue a coñecer ben os pros e os contras desta ou daquela decisión. E unha vez coñecidos, que emprenda o camiño que queira.
Pero moito me temo que seguiremos como até agora alimentando o choque de trens entre a teimosía inmobilista do goberno do PP e o entusiasmo independentista que se alimentou e se alimenta daquela. Porén, este é o guión trazado polas dúas partes, segundo vimos no artigo anterior. Hai marcha atrás? Hai terceira vía? Esta só pode ser, se non é xa demasiado tarde, un status novo de Cataluña dentro do Estado que sexa para os cataláns menos arriscado que a separación e máis favorable que o actual. En contra do que pensa Rajoy, non abondará coa combinación do medo ás consecuencias e unha simple mellora no financiamento, aderezada coas torpes ameazas contables de Montoro e os recitados legalistas de Sáez de Santamaría. Só queda unha reforma a fondo da planta do Estado, máis a fondo que a imprecisa proposta federal do PSOE. Están dispostos os partidos españois maioritarios a coller ese touro polos cornos? Non o parece, cando menos de momento.