Texto Xosé Manuel Núñez Seixas
Os observadores foráneos tenden a ficar pampos perante a revoeira política que esperta a decisión, tomada polo goberno de Pedro Sánchez, de tirar os restos mortais do ditador Francisco Franco do Val dos Caídos e entregalos á súa familia. Que se amosen contrarios, ou critiquen a decisión, os neofranquistas declarados, os émulos da dereita radical e neopopulista agrupados arredor do partido Vox, e mesmo algúns oficiais do exército, entraría dentro do que adoita ser usual dentro do contexto europeo occidental no relativo a políticas da memoria. Que a tal decisión, porén, sexa criticada por partidos supostamente situados na dereita conservadora liberal, e mesmo daqueles que queren ocupar un espazo de centro liberal, é cando menos sorprendente.
É sorprendente, de entrada, pola propia natureza da decisión, que non pode ser máis moderada. Non se podía negar, nin é de recibo facelo nesta altura do século XXI, que o Val dos Caídos é o que é, un megalómano mausoleo ergueito en honra dun ditador logo dunha cruenta guerra civil, construído con man de obra forzada, e presidido pola simboloxía dos vencedores. Un lugar de reconciliación non pode ostentar a parafernalia simbólica de quen reprimiu os vencidos; e non pode albergar a tomba do ditador, nin tampouco a do fundador máis coñecido do movemento fascista español.
A exhumación de Franco do Val dos Caídos ten lugar ademais de xeito serodio, ao abeiro da legalidade vixente. José Antonio, porén, como vítima da guerra civil —única categoría que recoñece a “Lei da Memoria Histórica” de 2007—, ten dereito a seguir sepultado alí, aínda que non nun lugar prominente.
E, coma no caso das iniciativas memorialísticas do goberno Zapatero no 2004-2008, tivo que agardar unha conxuntura politicamente favorábel: a suma de goberno do PSOE en minoría máis socios situados á súa esquerda e nacionalistas periféricos, e mais a necesidade de facer política de xestos que compense a non moita marxe de manobra orzamentaria para acometer políticas sociais realmente ambiciosas.
A pantasma do franquismo sociolóxico
Un xesto pequeno, por tanto. Pero que causou grande rebumbio mediático. Diríase que a pantasma do franquismo sociolóxico percorre a política española. De feito, o primeiro goberno socialista, o de Felipe González (1982-2006), evitara entrar na cuestión, e apenas fixo xestos visíbeis de reparación das vítimas do bando perdedor na Guerra Civil. Moito menos acometeu unha política crítica da memoria do pasado recente, malia adoptar dende 1991 a música do patriotismo constitucional de Jürgen Habermas (un de cuxos postulados sobranceiros é, precisamente, ese: Vergangenheitsbewältigung). Pola contra, apenas se conmemorou o cincuenta aniversario da Guerra Civil, e centráronse os esforzos na proxección cara ao futuro: no europeísmo, no “encontro de dous mundos” con Latinoamérica, na modernización dende enriba. Un discurso neopatriótico e orteguiano: o que importaba era o proxecto de vida en común, non esa molesta memoria histórica.
Un lugar de reconciliación non pode ostentar a parafernalia simbólica de quen reprimiu os vencidos. E non pode albergar a tomba do ditador, nin tampouco a do fundador máis coñecido do movemento fascista español.
Os gobernos de Aznar (1996-2004) seguiron en parte ese vieiro, engadíndolle coqueteos abertos cara ao revisionismo neofranquista, o que presentaba a Guerra Civil como unha traxedia protagonizada por dous bandos igualmente responsábeis, e mesmo edulcoraba comenentemente a natureza do franquismo. O réxime ditatorial deviña agora unha ditadura católico-autoritaria, pero modernizadora, con escaso protagonismo dos fascistas e si moito dos tecnócratas e reformistas que, dende 1975, plasmarían os seus anceios nunha benigna transición. Conviña esquecer as vítimas e consecuencias da guerra civil e ollar cara adiante, pois a historia contemporánea de España (Aznar dixit) caracterizábase por un longo hiato de anormalidade que abranguía de 1808 a 1975. Coa glorificada transición entrábase plenamente na modernidade europea. As rúas adicadas aos golpistas de 1936 habían ficar onde estaban, e os monumentos erixidos polo réxime franquista, tamén. A fin de contas, repetíase, a ninguén importaban eses vestixios do pasado, déixenos que podrezan.
Que os gobernos de González tivesen medo a espertar o franquismo sociolóxico existente na España dos anos setenta, oitenta, talvez noventa, podía ter algún fundamento real. Seguía habendo mancheas de nostálxicos da ditadura. Ademais, a falla de políticas proactivas de condena do pasado ditatorial recente tamén facilitaba que a memoria familiar perpetuase as narrativas profranquistas herdadas dos pais e avós: unha memoria “comunicativa” (Assmann) que non tiña o contrapeso dunha memoria “cultural”, colectiva e ao servizo da deliberación democrática. Quizais así se explique a longa persistencia desas narrativas privadas. Pola falla de contrapeso dun eficaz discurso público da memoria coherente e baseado en valores democráticos e cívicos.
O fío directo entre pasado franquista e mantenza da institución monárquica, designada directamente por Franco como sucesora restaurada, enforteceríase coa nova función que a figura do rei semella cobrar en tempos de incerteza e crise territorial.
Máis de corenta anos despois da morte de Franco, e máis de oitenta dende o comezo da Guerra Civil. Seguimos onde estabamos? Segue a ser tan forte o chamado franquismo sociolóxico, máis alá de colectivos —militares retirados, por exemplo— onde a súa presenza se presupón? Non existen estudos concluíntes, pero algunhas enquisas parciais publicadas en xullo de 2018 amosan que unha lixeira maioría dos cidadáns estaría a prol de exhumar a Franco do Val dos Caídos, mentres que máis dun terzo (un 78% dos que votaron ao PP, e un 37% dos votantes de Ciudadanos, mais tamén un 23% dos que votaron ao PSOE) non a considerarían necesaria. As simpatías políticas seguían a ser determinantes: as porcentaxes de opostos ao traslado de Franco subían claramente entre os votantes do PP, que case duplican a media. Aínda que só se trate dun indicador —non considerar prioritaria a exhumación dos restos de Franco non necesariamente indica simpatía por todo o que significaba a ditadura franquista—, é tamén unha mostra de que o Val dos Caídos é considerado por moitos símbolo duns valores. E que Franco se asocia positivamente a eles.
A cada máis, como sinalaba recentemente unha tribuna tan perroflauta coma o New York Times, unha institución que dende 2012 está aqueixada de fortes problemas de lexitimidade: a monarquía. O fío directo entre pasado franquista e mantenza da institución monárquica, designada directamente por Franco como sucesora restaurada, enforteceríase coa nova función que a figura do rei semella cobrar en tempos de incerteza e crise territorial: a de ser o corpo da nación (española). Hai indicios de que esa asociación persiste con forza, e que se viu intensificada co desafío suscitado polo independentismo catalán nos últimos anos. Unha volta ao pasado na vez dunha renovación para defrontar un futuro inzado de incertezas.
Na actitude dos principais partidos políticos que se disputan o voto conservador e de centro, o tema sen dúbida proe. Parte dos seus votantes, ou potenciais votantes, manteñen actitudes positivas cara ao franquismo. Parte dos seus cadros, nomeadamente no PP, teñen orixes familiares claramente vencelladas aos grupos de apoio do réxime franquista. As elites dirixentes do PP e Cs tentan facer así difíciles equilibrios, tanto máis penosos canto que as argumentacións tenden á banalidade e mais á superficialidade.
Ao argumentario herdado de tempos anteriores —desenterrar os mortos das cunetas é remexer no pasado, reavivecer instintos cainitas presuntamente inmanentes na sociedade española, caer no revanchismo e desviarse dos proxectos de futuro—, engádese agora un cuxo cheiro populista é fedento: a de que é caro desenterrar mortos, e por tanto exhumar o xeneral Franco. Iso engádese a algúns xestos cara ao electorado máis conservador que se podería pasar a Vox e convive de maneira máis ben contraditoria con outros xestos, coma os protagonizados polo PP galego dende a Xunta de Galicia, lembrando a súa relativa autonomía de Xénova, favorábeis a apoiar que propiedades da familia Franco coma o Pazo de Meirás revertan en patrimonio público.
O xogo vergoñento e tacticista que PP e C’s están a desenvolver coa memoria da Guerra Civil e do franquismo ten pouco que ver coas mantidas polos democristiás alemás, polos conservadores holandeses, belgas e franceses, firmes na súa defensa do consenso antifascista após 1945.
O que foi un fito considerábel, que o PP apoiase unha iniciativa dese teor, contrastou meses despois mediante a presentación na Cidade da Cultura do Gaiás do cadro de Castelao A derradeira lección do mestre coma unha homenaxe… aos mestres! A posterior rectificación do presidente da Xunta, lembrando que o cadro de Castelao constituía unha denuncia dos crimes perpetrados polo fanatismo e a barbarie en nome de “bandeiras distintas” (obviando a contextualización concreta desa obra), foi un requintado exemplo de equidistancia, que tampouco contentou a ninguén. Nin a quen degoxaban que o cadro viñese a Galicia e vían nesa viaxe un símbolo de restauración da memoria, nin a quen puidesen oporse (pois, a fin de contas, por que entón gastar eses recursos públicos tan escasos, Pablo Casado dixit, en xestos coma este?).
Pola súa banda, Cs, comezando polo seu líder Albert Rivera, aínda non sabe que quere ser de maior: se o partido herdeiro do espazo do PP, enfeitado de bandeiras españolas e cun neocentralismo agresivo, ou o representante dunha dereita liberal, laica e desvencellada de toda herdanza do pasado franquista, algo no que UPyD, o partido cuxo espazo fagocitou, si amosaba algunhas actitudes máis convincentes. Postos perante a proba de votar a prol ou en contra da exhumación dos restos de Franco do Val dos Caídos, a abstención de ambos os dous partidos ficou nun nin arre nin xó: nin contentou os seus votantes e simpatizantes profranquistas, dando certas ás a Vox, nin lles fixo gañar credenciais de dereita moderna.
España é diferente: a dereita, fóra do consenso antifascista
Certamente, cada contexto é diferente. Non hai que esquecer que, en termos de políticas activas de memoria, países que adoito son presentados como modélicos tardaron trinta anos en acometer decididamente unha pedagoxía cívica que condenase definitivamente o pasado ditatorial, caso da Alemaña federal. E que noutros, coma Italia, imperou o silencio e un certo eclecticismo nas políticas da memoria. Igualmente, os restos do pasado colaboracionista e fascista
francés dos anos corenta rexurdiron con forza nos anos oitenta do século XX, nunha volta dun pasado que non pasaba (H. Rousso). Porén, decorridas catro décadas dende a Transición á democracia, e corenta anos do que algúns chaman réxime do 78, que a dereita e centrodereita españolas sigan a manter unha actitude tépeda fronte ao franquismo revela moitas das insuficiencias daquel proceso de transición que agora consideran modélico, nomeadamente unha: a falla de pedagoxía cívica sobre o pasado recente. Algo que tamén contribúe a que, para parte do espectro político español actual, iso da “memoria histórica” pareza ser unha leria sen significación actual para a calidade da democracia.
A maiores, o xogo vergoñento e tacticista que ambos os dous partidos están a desenvolver coa memoria da guerra civil e do franquismo ten pouco que ver coas mantidas polas democristiás CDU e CSU alemás, polos conservadores holandeses e belgas, ou polos conservadores franceses, firmes na súa defensa do consenso antifascista que refundou as bases da lexitimidade política da reconstrución Europa após 1945. Pola contra, ese xogo pendular aseméllase moito máis ás actitudes que manteñen perante o pasado ditatorial (ou colaboracionista cos nazis) do propio país algúns partidos de dereita populista e neoautoritaria, coma o Ressemblement National de Marine Le Pen (exFrente Nacional), a Lega Nord de Matteo Salvini ou a Alternative für Deutschland (AfD) alemá. De evitaren pronunciarse sobre Mussolini, o III Reich ou a Francia de Vichy, varios líderes destes partidos teñen pasado en máis dunha ocasión a gabar os “logros” e legado deses réximes, ou a valorar positivamente o “patriotismo” de moitos dos seus expoñentes no pasado.
Merkel ou Salvini? A quen queren, pois, emular os señores Casado, Rivera e tutti quanti (o señor Abascal si o ten claro)? O tempo o dirá. Entrementres, o que é unha ferida aberta na memoria democrática, a propia existencia do Val dos Caídos, aí segue. E non semella que a saída del dos despoxos de Franco e a súa inhumación, segundo parece, na catedral da Almudena, vaia pechar esa ferida.
___________
Xosé Manuel Núñez Seixas é catedrático de Historia Contemporánea na USC