O ascenso dos partidos de extrema dereita -non tanto dos neofascistas como diso que podemos chamar “nova extrema dereita” e que algún estudosos chaman “dereita radical”- en distintos países e continentes, non so é un fenómeno político de primeira orde senón que ten, fondamente ligado a el, unha dimensión cultural. Convén entender que o fenómeno, aínda que teña algunhas características esenciais comúns, é un fenómeno plural. Cas Mudde, un dos recoñecidos estudosos do mesmo, cifra en tres trazos isto que os une: autoritarismo (lei e orde), populismo (polarización pobo-nación/elite ou establishment, líder caudillista) e o que chama nativism, isto é, nacionalismo e xenofobia. Penso que ben podemos utilizalos sen máis para identificar a estes movementos.
por Jorge Álvarez Yágüez
Na busca das claves do fenómeno, non parece que teña moito sentido a polémica entre dúas frecuentes posicións interpretativas que se expoñen a continuación. Dun lado, os que as cifran só na economía, nas características deste capitalismo serodio, cos seus altos índices de paro, a súa precarización laboral, a agudización da desigualdade e a aparición diso que significativamente se chama nova pobreza, por afectar a sectores que ata agora se consideraban inmunes a ela. E doutro lado, os que pensan que esta explicación é insuficiente (recorrendo a datos electorais para amosar como en países nos que o paro non é tan significativo ou cuxas condicións materiais son mellores, a cota de apoio que alcanza a dereita é moito máis elevada, como por exemplo en Francia, onde o Front National de Marine Le Pen obtivo uns resultados máis elevados -34% nas presidenciais de 2017- que en España, onde só recentemente, un partido desa orientación como Vox chegou a acadar un 14%), e habería que ter en conta outros aspectos relevantes, como os relativos aos sistemas electorais, os culturais, ao impacto da inmigración no país, etc.
Para nós, non ofrece dúbida que quen se limita a un só factor incapacítase para comprender o fenómeno, e só a integración do conxunto deles -os económicos, os sociais, os políticos e os culturais- pode dar conta certa do que tratamos de entender. Polo demais ningunha desas dimensións é illable das demais. Tendo presentes estas consideracións, no limitado espazo deste texto ímonos centrar na dimensión cultural do fenómeno, que pasa decotío ensombrecida e aparece moi limitadamente no debate público, aínda que non naqueles especialistas que investigaron con detalle a cuestión.
Os valores da nova cultura
Dicimos que esa dimensión cultural non é desligable das demais, e particularmente da etapa en que entrou o capitalismo (postfordismo, financiarización, neoliberalismo) coa aceleración da periodicidade das crises e as súas destrutivas consecuencias sociais (paro, precarización, desigualdade, nova pobreza, desintegración social, etc), así como non é disociable tampouco da situación política en que nos encontramos, que ben pode caracterizarse en termos xerais, sen entrarmos agora en maiores precisións, como crise de hexemonía (Gramsci).
O chamado deterioro das democracias, a aparición diso que algúns chaman democracias iliberais (Rosanvallon), ou postdemocracia (Habermas), debe relacionarse con esa crise, con esa situación na que os partidos e institucións que ata o momento tiñan a aquiescencia da xente deixan de tela. Dáse, pois, unha crise de representatividade, e un distanciamento, un certo descrédito respecto daqueles valores que facían que o sistema de poder operase non tanto polo temor que puidese xerar como polo asentimento que lograba, ademais de pola súa eficiencia ou máis ou menos satisfactoria funcionalidade. Neses momentos, a hexemonía dun bloque québrase, a inestabilidade faise habitual e queda aberto o espazo á irrupción de novas forzas, ao tempo que se estende a anomia e o descrédito respecto das narrativas vixentes; as condutas parecen conformarse á idea de que seguir as normas é un idealismo estéril, e a moral preséntase como algo irrisorio, deixando un campo de cultivo para as condutas máis brutais. O nihilismo dos revolucionarios ou dos reaccionarios fanáticos do século dezanove e principios do vinte xerouse nese clima (Arendt).
Son situacións difusas nas que “o vello morre e o novo non pode nacer: neste interregno verifícanse os fenómenos mórbidos mais variados”(Gramsci). Forma parte fundamental, pois, dunha hexemonía iso que nun sentido amplo denominamos cultura, todo ese conxunto variado de valores, normas, referencias, narracións, símbolos… que moldean a existencia, que guían as condutas e prácticas, que delinean unha forma de vida, e sobre o que se asenta tamén, claro é, todo un sistema de poder.
Dende hai decenios, estase a dar unha enorme transformación cultural, que afecta moi directamente a moitos dos valores conservadores que en boa medida rexían a sociedade. Nese cambio cómpre destacar especialmente valores impulsados por movementos diversos: feminismo, ecoloxismo, pacifismo, antirracismo, animalismo, movemento LGTBI.
Dentro dese marco, temos que ter presente que dende hai decenios estase a dar unha enorme transformación cultural, que afecta moi directamente a moitos dos valores conservadores que en boa medida rexían a sociedade. Nese cambio cómpre destacar especialmente valores que algúns denominaron postmaterialistas, impulsados por movementos diversos: feminismo, ecoloxismo, pacifismo, antirracismo, animalismo, movemento LGTBI. Estes movementos xa non confiaban nunha filosofía da historia, en narrativas totalizantes, ou nos grandes relatos (Lyotard); cando menos mostrábanse máis escépticos ao respecto. Movementos transversais que toman como referencia antes o xénero, a raza, incluso a humanidade que a clase, aínda que iso non supoña unha posición estratéxica fronte a ela. En xeral, comportan unha visión más aberta ás diferenzas, á protección das minorías, ao pluralismo e un cuestionamento dalgúns piares da modernidade como o que supón a relación do suxeito coa natureza, e a súa tendencia instrumentalizadora e mercantilizante, a súa divisoria privado/público, a crenza aproblemática no progreso, etc, en fin, valores tamén que nos abrían xa a unha estrutura moral universal e postconvencional (Habermas).
Boa parte de todo ese conxunto valorativo figura hoxe xa no ordenamento xurídico, guía moitas institucións e está incorporado aos principios da educación. Incluso aqueles partidos que outrora se opoñían a eles vense obrigados, aínda que sexa nominalmente, a integralos nos seus programas, ou a ter que construír argumentacións en que, ao menos aparentemente, as súas propostas non os contradigan; certamente que esta, a miúdo, é esa forma en que a hipocrisía rende tributo á virtude.
Se se adopta unha mirada retrospectiva, observarase cantas dificultades tiveron que arrostrar para que terminasen impoñéndose, o que non quere dicir necesariamente, nin moito menos, que xa estean asumidos e formen parte do noso sentido común (Gramsci), aínda falta moito para iso. Mais non cabe dúbida da transformación xerada. En parte debido a todo iso, aínda que non só, podemos falar dunha época cultural distinta. Esa foi a silent revolution (Inglehart, Norris, Betz, Ignazi). O feito é que algo no que nun principio só participaban movementos emancipatorios, iso que podemos en xeral chamar esquerda, hoxe forma parte dunha esfera ampla na que todo mundo dunha maneira ou outra se ve envolto.
A resposta violenta da dereita radical
Nos momentos de crise, a anomia combínase coa irrupción de posicións que teñen un efecto liberador das pulsións autorreprimidas por un super-ego “colonizado” por correntes alleas, nunca ben admitidas, e a contención abandónase e dáse paso á expresión aberta do rexeitamento, a miúdo de forma brutal, salvaxe, daqueles valores que ían conformando unha nova cultura. A dereita radical singularízase nesa confrontación xa sen miramentos contra o que despectivamente cualifica de “cultura progre”, “feminazi”, etc. Pretenderá gañarse a aqueles sectores que dalgún modo se vían non só arrastrados a unha cultura que non aceptaban, senón que ademais se vían como damnificados por ela: agricultores, cazadores, afeccionados aos toros, militares, relixiosos, certa masculinidade, etc. Un rexeitamento que irá unido a unha posición fortemente nacionalista e xenófoba na que se izará como bandeira unha identidade sustentada nos valores da familia, da relixión, a disciplina e a orde, todo iso que aquelas correntes coa súa proposta doutras formas de relación, co seu multiculturalismo e certo relativismo viñan perturbar, e que os inmigrantes de fóra e os traidores ás identidades patrias de dentro favorecerían. O pobo-nación é, pois, entendido dunha maneira homoxénea, tanto étnica como culturalmente.
Neses momentos de crise, as condutas parecen conformarse á idea de que seguir as normas é un idealismo estéril, e a moral preséntase como algo irrisorio, deixando un campo de cultivo para as condutas máis brutais. O nihilismo dos revolucionarios ou dos reaccionarios fanáticos do século dezanove e principios do vinte xerouse nese clima.
Por iso, incluso os teóricos máis finos desa dereita (Benoist) poderán admitir as diferenzas, as distintas culturas, un chamado “pluralismo étnico”, pero tan só conformado pola pluralidade que suporía as distintas nacións cada unha perfectamente e unitariamente diferenciada, isto é, un pluralismo cara afora, pero non cara dentro, pois arguméntase que, de aceptarse este, as diferenzas perderíanse. Ese nacionalismo trataría de conciliarse ata onde fose posible coa aceptación dun neoliberalismo económico con certos límites; isto é, a globalización só pode seguir o camiño no que as nacións sexan os únicos suxeitos que conten, nin organismos políticos transnacionais, nin certamente os cidadáns cosmopolitas.
Ese intento cheo de contradicións por parte da alt right de protexer unha orde cultural e de vida definida estreita e excluintemente e, ao mesmo tempo, confiar nas forzas do mercado, pretende ser unha resposta á crise naquel ámbito que supuxo a fórmula estritamente neoliberal. E, nese propósito, enlaza con algúns valores doutro momento de forte loita cultural da dereita, o que encarnou o chamado neoconservadurismo sobre todo dos setenta en adiante, pois tamén a Kulturkampf da extrema dereita é restaurativa.
Daniel Bell foi, sen dúbida, un dos máis lucidos representantes da crítica á nova cultura que impulsaban especialmente as vangardas artísticas, que comportaba un hedonismo e modos de realización individual que non parecían coñecer límites e que, segundo a súa interpretación, implicaba un alarmante desaxuste co que requiriría tanto a orde económica como unha estable forma de vida nela asentada. Non só lle parecían valores equivocados que poñían fin á moral protestante, sedimento esencial da sociedade americana, senón tamén que con iso se viría abaixo a necesaria disciplina de traballo que toda prosperidade esixe, o que Weber puxera de manifesto para as orixes do capitalismo mesmo.
Precisamente o intenso momento neoliberal que se desencadeou nos oitenta parecía querer resolver aquel desaxuste, e procedía a realizar unha operación selectiva e transmutadora sobre os valores da nova cultura, pero á vez tratando de asimilalos. Nela os novos recoñecementos do individuo tornaban en desinhibido egoísmo calculador, e a apertura a novas formas de vida, o dereito das identidades excluídas ou do outro, aparecía como mercado libre de consumo recuberto como narcisismo das pequenas diferenzas, que se facía totalmente compatible cunha desbridada e naturalizada struggle for life.
O novo “empresario de si” ben podía compartir eses readaptados valores no marco do proxecto vital dunha carreira competitiva polo enriquecemento rápido, a que aparecía como vía rexia e única á realización de soñados paraísos que certamente xa non podían pretender ser colectivos. O novo managerial man, podía ser gay, vegano e animalista, ser o que quixera e vivir como lle petara, sempre que cumprise cos obxectivos marcados por unha empresa cuxa organización e colorido ambiental quedaban distantes daqueles obreiros de Ford recordados nos murais museísticos da arrasada cidade de Detroit. O neoliberalismo parecía superar a esquizoide diferenza do burgués: radical no económico e conservador no cultural.
Algúns quixeron ver nas formulacións do que confusamente se chamou postmodernidade, nas súas críticas unilaterais á Ilustración e ao proxecto moderno, ao imperio da ciencia e a súa verdade, á entronización das diferenzas, o declarado fin das esferas delimitadas e dos xéneros discursivos, e certo escepticismo…, unha perfecta acomodación ás novas esixencias do capitalismo postfordista, toda vez que este demandaba xustamente un individuo e unha subxectividade con menos ancoraxes, máis flotante, con menos ataduras ao lugar, ás culturas, á orde da familia, onde o nomadismo teorizado, por exemplo, aparentaba encaixar sen excesivas disonancias. Con este “neoliberalismo progresista” (N. Frazer) o cambio cultural era integrable.
A dereita radical singularízase na confrontación contra o que despectivamente cualifica de “cultura progre”, “feminazi”, etc. Pretenderá gañarse a aqueles sectores que se vían non só arrastrados a unha cultura que non aceptaban, senón que ademais se vían como damnificados por ela: agricultores, cazadores, afeccionados aos touros, militares, relixiosos, certa masculinidade…
O postmodernismo desde esa interpretación crítica que en grados diversos e moi distintos matices podía recorrerse de Habermas, pasando por Jameson, a Frazer e Harvey, sería, en definitiva, unha forma de preparación á nova subxección reclamada pola nova orde sistémica. Sen entrarmos agora nesta polémica, cremos que é unha crítica moi inxusta, pois pasa por alto esa acomodación funcional selectiva e transformadora de moitos dos trazos que o postmodernismo portaba, ademais dun total esquecemento da compoñente crítica respecto de toda instancia de poder que sempre acompañou a moitos dos que se incluían como teóricos dentro daquela corrente, dos Foucault, Deleuze, Derrida, dos “heideggerianos de esquerda”, etc.
En fin, sexa como fose, o neoliberalismo o que facía era aportar unha solución distinta á que presentaba o conservadorismo anterior. Cría poder confiar a nova suxeición, xa non como facía o conservadorismo ao poder de ancoraxe dunha forma de vida determinada (que, polo demais, xulgaba que entre tanto deixara de ser funcional), senón a unha especial subxectividade, atomística, calculística, reificante ao servizo do autointerese, baixo o formato da cal podería acollerse unha pluralidade ampla de crenzas e valores. Todas as diferenzas parecían admisibles mentres o individuo se modulara por ese patrón, chave no funcionamento do sistema.
Irrompe a extrema dereita
O problema radicaba en que tal fórmula implicaba o arrasamento de lazos comunitarios ao mesmo tempo que a desertización dunha subxectividade adelgazada, despoxada da espesa capa conformada por elementos protectores dunha natureza ben distinta ao totalizante mecanismo da instrumentalización de si e da satisfacción da pulsión. A fórmula podía, con todo, ser eficaz mentres a maquinaria non extremase as “externalidades” ou sinxelamente se parase. Pero o caso é que aquelas eran enormes e que, ademais, a maquinaria parábase e empezaba a facelo con máis frecuencia que antes, e con efectos dunha magnitude tanto intensiva como extensiva cada vez máis devastadora nas sucesivas crises.
Nunha operación moi similar á do neoconservadorismo, a extrema dereita trata de restaurar unha certa orde cultural, pero xa non lle preocupa a lexitimidade da democracia liberal, pois as súas posicións políticas son distintas, o que se reflicte na forma de confrontación autoritaria e agresiva respecto dos valores que rexeita.
Xustamente no momento do fracaso amosado por parte do neoliberalismo, incapaz de cubrir a crise de hexemonía e aínda intensificándoa, é cando a extrema dereira presenta a súa alternativa. Fai unha operación moi similar á do neoconservadorismo, crendo poder de novo deslindar o lado económico do cultural, e admitir en boa medida aquel, aínda que con certa contención, tratando de restaurar unha certa orde cultural. Claro que, a diferenza de aqueles outros conservadores, a esta radical right xa non lle preocupa a lexitimidade da democracia liberal, pois a súas posicións políticas son distintas, o que se reflicte na forma de confrontación autoritaria e agresiva respecto dos valores que rexeita. A súa loita tende a confrontarse particularmente coas correntes de dimensión cultural que teñen á vez unha maior repercusión política e focaliza os males nos movementos de emancipación, uníndose a ese recorrente rexeitamento que xa a herdanza do sesenta e oito espertou na dereita. Mais segue a participar do enfoque desviado dos vellos conservadores, toda vez que a xénese do malestar búscase nuns valores e non nas condicións materiais de vida, na nova forma de capitalismo, verdadeiro motivo do minado das relacións de convivencia e dos vínculos sociais.