por Ignacio Ramonet
O 24 de febreiro de 2022, data do inicio da guerra en Ucraína, marca a entrada do mundo nunha nova idade xeopolítica. Achámonos ante unha situación totalmente nova en Europa desde o final da Segunda Guerra Mundial. Aínda que houbo neste continente, desde 1945, moitos acontecementos importantes, como a caída do muro de Berlín, a implosión da Unión Soviética e as guerras na antiga Iugoslavia, nunca asistiramos a un evento histórico de semellante envergadura, que cambia a realidade planetaria e a orde mundial. A situación era evitable. O presidente ruso Vladímir Putin levaba varias semanas, se non meses, instando a unha negociación coas potencias occidentais.
A crise viña intensificando nos últimos meses. Houbo intervencións públicas frecuentes do líder ruso en conferencias de prensa, encontros con mandatarios estranxeiros e discursos televisados, reiterando as demandas de Rusia, que en realidade eran moi sinxelas. A seguridade dun Estado só se garante se a seguridade doutros Estados, en particular aqueles que están situados nas súas fronteiras, está igualmente respectada. Por iso Putin reclamou con insistencia a Washington, Londres, Bruxelas e París que se lle garantise a Moscova que Ucraína non se integraría á Organización do Tratado do Atlántico Norte (OTAN). A demanda non era unha excentricidade: a petición consistía en que Kiev tivese un status non diferente ao que teñen outros países europeos, tales como Irlanda, Suecia, Finlandia, Suíza, Austria, Bosnia e Serbia, que non forman parte da OTAN. Non se trataba por tanto de evitar a “occidentalización” de Ucraína senón de previr a súa incorporación a unha alianza militar formada, como se sabe, en 1949, co obxectivo de enfrontar á antiga Unión Soviética e, desde 1991, á propia Rusia. Isto implicaba que Estados Unidos e os seus aliados militares europeos non instalasen no territorio de Ucraína, país fronteirizo con Rusia, armas nucleares, mísiles ou outro tipo de armamento agresivo que puidese poñer en perigo a seguridade de Moscova. A OTAN –unha alianza militar cuxa existencia non se xustifica desde a desaparición, en 1989, do Pacto de Varsovia– argumentaba que isto era necesario para garantir a seguridade dalgúns dos seus Estados membros, como Estonia, Letonia, Lituania ou Polonia. Pero iso, obviamente, ameazaba a seguridade de Rusia.
Lémbrese que Washington, en outubro de 1962, amagou con desencadear unha guerra nuclear se os soviéticos non retiraban de Cuba os seus mísiles –instalados a 100 millas das costas de Estados Unidos–, cuxa función, en principio, era só a de garantir a defensa e seguridade da illa. E Moscova finalmente tivo que inclinarse e retirar os seus mísiles. Con estes mesmos argumentos, Putin reclamou aos xefes de Estado e primeiros ministros europeos unha mesa de diálogo que contemplase as súas reivindicacións. Simplemente, tratábase de asinar un documento no que a OTAN se comprometese a non estenderse a Ucraína e, repito, a non instalar en territorio ucranio sistemas de armas que puidesen ameazar a seguridade de Rusia.
A outra demanda rusa, tamén moi atendible, era que, como quedou establecido en 2014 e 2015 nos acordos de Minsk, as poboacións rusofalantes das dúas “repúblicas populares” da rexión ucrania do Donbás, Donetsk e Lugansk, recibisen protección e non quedasen á mercé de constantes ataques de odio como desde facía case oito anos. Esta demanda tampouco foi escoitada. Nos acordos de Minsk, asinados por Rusia e Ucraína con participación de dous países europeos, Alemaña e Francia, e que agora varios analistas da prensa occidental reprochan a Putin dinamitar, estaba estipulado que, no marco dunha nova Constitución de Ucraína, concederíaselles unha ampla autonomía ás dúas repúblicas autoproclamadas que recentemente foron recoñecidas por Moscova como ”Estados soberanos”. Esta autonomía nunca lles foi concedida, e as poboacións rusofalantes destas rexións seguiron soportando o acoso dos militares ucranios e dos grupos paramilitares extremistas, que causaron uns catorce mil mortos…
Por todas estas razóns, existía un ánimo de xustificada exasperación no seo das autoridades rusas, que os líderes da OTAN non lograron ou non quixeron entender. Por que a OTAN non tivo en conta estes repetidos reclamos? Misterio… Moitos observadores consideraban que a negociación era unha opción viable: escoitar os argumentos de Moscova, sentar ao redor dunha mesa, responder as inquietudes rusas e asinar un protocolo de acordo. Mesmo se falou, nas 24 horas que precederon os primeiros bombardeos rusos do 24 de febreiro, dun posible encontro de última hora entre Vladímir Putin e o presidente de Estados Unidos, Joseph Biden. Pero as cousas precipitáronse e ingresamos neste detestable escenario de guerra e de perigosas tensións internacionais. Desde o punto de vista da armadura legal, o discurso de Putin na madrugada do día en que as Forzas Armadas rusas iniciaron a guerra en Ucraína tratou de apoiarse no dereito internacional para xustificar a súa “operación militar especial”. Cando anunciou a intervención sostivo que, “ basándo[se] na Carta de Nacións Unidas” e @tendo en conta a demanda de axuda que lle formularon os “gobernos” das “repúblicas de Donetsk e Lugansk” e o “xenocidio” que se estaba producindo contra a poboación rusofalante destes territorios, ordenara a operación… Pero iso é apenas unha vestimenta xurídica, unhas estadas legais para desculpar o ataque a Ucraína. Por suposto, trátase claramente dunha intervención militar de gran envergadura, con columnas acoirazadas que penetraron en Ucraína por polo menos tres puntos: o norte, preto de Kiev; o leste, polo Donbás; e o sur, preto de Crimea. Pódese falar de invasión. Aínda que Putin sostén que non haberá unha ocupación permanente de Ucraína. O máis probable é que Moscova, se gaña esta guerra, trate de instalar en Kiev un goberno que non sexa hostil aos seus intereses e que lle garanta que Ucraína non ingresará na OTAN, ademais de recoñecer a soberanía das “repúblicas” do Donbás na totalidade da súa extensión territorial, porque cando empezou o ataque ruso, Kiev controlaba aínda unha parte importante deses territorios.
Se non se produce unha escalada internacional, o máis probable é que o vencedor militar desta guerra sexa Rusia. Por suposto, neste tema hai que ser moi prudente, porque se sabe como empezan as guerras, pero nunca como terminan. A diferenza de poderío militar entre Rusia e Ucraína é tal que o probable gañador, polo menos nun primeiro tempo, será sen dúbida Moscova. Desde o punto de vista económico, en cambio, o panorama é menos claro. A batería de brutais sancións que Estados Unidos, a Unión Europea e outras potencias están a impoñerlle a Moscova son aniquiladoras, inéditas, e poden dificultar, por decenios, o desenvolvemento económico de Rusia, cuxa situación neste aspecto é xa particularmente delicada. Doutra banda, unha vitoria militar nesta guerra, se é rápida e contundente, poderíalle dar a Rusia, ás súas Forzas Armadas e aos seus armamentos un gran prestixio. Moscova podería consolidarse, en varios teatros de conflitos mundiais, en particular en Oriente Próximo e no África saheliana, como un aliado indispensable para algúns gobernos autoritarios locais, como principal provedor de instrutores militares e, sobre todo, como principal vendedor de armas. A Historia volveuse a poñer en marcha, e a dinámica xeopolítica mundial está a moverse.
Todo isto fai máis difícil entender por que Estados Unidos non fixo máis para evitar este conflito en Ucraína. Ese é un punto central. Que gana Washington con este conflito? Para Biden, esta guerra pode achegar unha distracción mediática respecto dos seus obxectivos estratéxicos. A súa situación non é fácil: leva un ano de goberno mediocre en política interna, non consegue sacar adiante no Congreso os seus proxectos, non logra unha mellora palpable das condicións de vida despois da terrible pandemia da covid-19 nin unha corrección das desigualdades… E, en política exterior, segue mantendo algunhas das peores decisións de Donald Trump e deu unha serie de pasos en falso, como a precipitada e calamitosa retirada de Cabul… Poida que isto levárao a buscar non comprometerse cunha estratexia máis decidida para evitar unha guerra en Ucania que se vía vir… O resultado é que Estados Unidos e as demais potencias da OTAN poderían perder Ucraína, que se afastaría da súa esfera de influencia. A posición de Washington resulta tanto máis sorprendente canto que o seu gran rival estratéxico, neste século XXI, non é Rusia, senón China. Por iso este conflito está envolto, en certo xeito, nun aire pasado de moda, un resabio da Guerra Fría (1948-1989). Quizá un dos obxectivos de Washington sexa afastar a Rusia de China implicando a Moscova nun conflito en Europa, coa intención de que China non poida apoiarse en Rusia mentres Estados Unidos e os seus aliados da ASEAN (Asociación de Nacións de Asia Sudoriental) e da AUKUS (alianza estratéxica militar entre Australia, Reino Unido e Estados Unidos) aproveitan para acosar a Pequín no mar de China Meridional. Quizá a iso débese que, neste conflito de Ucraína, China mostrouse prudente: non recoñeceu nin apoiou a soberanía das dúas “repúblicas populares do Donbás”. Pequín non desexa ofrecer un pretexto a outras potencias para que elas recoñezan, á súa vez, a independencia de Taiwan. Aínda que tamén podería ocorrer que, a pesar das enormes diferenzas, China inspirásese na decisión rusa de invadir Ucraína para conquistar Taiwan. Ou talvez Estados Unidos aproveite a guerra en Ucraína para argumentar que China disponse a invadir Taiwan e desencadear un conflito preventivo con China. Son hipóteses, porque o único certo é que a Historia volveuse poñer en marcha e a dinámica xeopolítica mundial está a moverse.
A posición da Unión Europea foi débil. Emmanuel Macron, que actualmente é o presidente pro tempore da Unión Europea, non conseguiu nada coas súas xestións de último momento. En vésperas da guerra, a idea sobre a que se mobilizaron tanto os líderes políticos como os medios de comunicación occidentais foi dicirlle a Putin que non fixese nada, que non dese un paso máis, cando o razoable fose, repito, analizar as súas demandas e sentar a negociar para garantirlle a Rusia, dalgunha maneira, que a OTAN non ía situar armas nucleares nas súas fronteiras. Nun primeiro tempo, o goberno europeo que actuou de maneira máis intelixente foi o de Alemaña, co seu novo chanceler, o socialdemócrata Olaf Scholz, á cabeza. Desde o comezo, mostrouse favorable a que se estudasen as demandas de Putin. Pero, en canto comezou a guerra, a postura de Berlín cambiou radicalmente. A recente decisión de Scholz, adoptada por unanimidade no Bundestag, o Parlamento federal, de rearmar Alemaña mediante a asignación ao orzamento militar dunha partida excepcional de máis de cen mil millóns de euros e, a partir de agora, case o 3% do PIB do país, constitúe unha revolución militar. O rearmamento de Alemaña, primeira potencia económica de Europa, trae pésimos recordos históricos. Constitúe unha proba máis, espectacular e aterradora, de que estamos a entrar nunha nova idade xeopolítica.
Por último, seguimos preguntándonos por que Estados Unidos e as potencias occidentais non aceptaron dialogar con Putin e responder os seus reclamos, sobre todo sabendo que non poderían intervir en caso de conflito militar. Isto é moi importante. Lémbrese que, na súa mensaxe de anuncio do inicio da guerra, Vladímir Putin enviou unha advertencia clara ás grandes potencias da OTAN, en particular ás tres que contan con armamento nuclear –Estados Unidos, Reino Unido e Francia–, lembrándolles que Rusia “ten certas vantaxes na liña das armas de última xeración” e que atacala “tería consecuencias devastadoras para un potencial agresor”. De que “vantaxes na liña das armas de última xeración” se trata? Moscova logrou, nos últimos anos, do mesmo xeito que China, unha vantaxe tecnolóxica decisiva sobre Estados Unidos en materia de mísiles hipersónicos. Isto fai que, en caso dun ataque occidental contra Moscova, a resposta rusa puidese ser efectivamente devastadora. Os mísiles hipersónicos van a unha velocidade cinco ou seis veces superior á velocidade do son, ou sexa a Mach 5 ou Mach 6, a diferenza dun mísil convencional, cuxa velocidade é de Mach 1. E poden transportar tanto bombas tradicionais como nucleares… Estados Unidos acumulou un importante atraso neste campo, ata tal punto que recentemente Washington obrigou a varias empresas fabricantes de mísiles ( Loocked Martin, Raytheon, Northrop Grumman) a traballar de maneira conxunta e destinou un colosal orzamento para recuperar o seu atraso estratéxico con respecto a Rusia, que se calcula de entre dous e tres anos. Pero de momento non o conseguiu. Os mísiles hipersónicos rusos, calculando a traxectoria, poden interceptar os mísiles convencionais e destruílos antes de que alcancen o seu obxectivo, o que permite a Rusia crear un escudo invulnerable para protexerse. En cambio, os escudos antimísiles convencionais da OTAN non teñen esta capacidade contra os hipersónicos… Isto explica por que Putin decidiu ordenar a intervención militar sobre Ucraína coa seguridade de que unha escalada por parte da OTAN era moi improbable.
