por Palmira Chavero
Por unha banda, o retorno de Lula en Brasil (outubro 2022) e o histórico triunfo de Gustavo Petro en Colombia (xuño 2022) anuncian ventos da volta a unha América Latina progresista, que virían sumarse aos gobernos de esquerda xa existentes na rexión e a continuar coas tarefas interrompidas na rexión en períodos de goberno anteriores. Este impulso atopa, con todo, algúns freos en forma de interrogantes e que ten nos casos de Perú e Chile os seus principais expoñentes.
Tras o triunfo de Boric e as amplas demandas sociais dun cambio na constitución chilena vixente, herdada da ditadura de Pinochet, finalmente o referendo popular dixo non a un novo texto emanado dunha constituínte en setembro de 2022. Erros propios que erosionaron o apoio popular, unha agresiva campaña político-mediática, e a posta en marcha do aparello dixital de noticias falsas contra o proceso constituínte son algunhas das explicacións ao fracaso do primeiro gran intento do presidente chileno, ao que hai que engadir unha complexa caracterización socioeconómica que non aceptou un novo texto progresista, ecoloxista e feminista.
O caso de Perú é o expoñente da desinstitucionalidade que segue presente nalgúns países latinoamericanos e do crecemento da insatisfacción cidadá coa clase política, que devén no clamor do que se vaian todos crecente estas semanas nas rúas do país andino.
No caso de Perú, a errática presidencia de Castillo foi xerando unha caída progresiva do apoio popular e do seu propio equipo de xestión, ata terminar nun intento de golpe de estado e a detención do xa expresidente. Máis aló de particularismos, o caso de Perú é o expoñente da desinstitucionalidade que segue presente nalgúns países latinoamericanos (6 presidentes nos últimos 6 anos) e do crecemento da insatisfacción cidadá coa clase política, que devén no clamor do “que se vaian todos” crecente estas semanas nas rúas do país andino.
A división interna no goberno arxentino e o anuncio da vicepresidenta Cristina Fernández de Kirchner de non presentarse ás próximas eleccións abre un interrogante adicional no cono sur, en especial tendo en conta o apoio popular e a capacidade de mobilización da vicepresidenta.
Máis dun lustro despois do xiro conservador da rexión, os movementos de dereita seguen gañando a batalla cultural, apoiados principalmente nun discurso refinado, o potencial das novas ferramentas dixitais e o apoio de referentes en distintos espazos da cultura latinoamericana.
Doutra banda, a dereita mantense no poder a pesar do seu escaso apoio popular en países como Ecuador e crece noutros países, como ilustran a subida do candidato Milei en Arxentina ou a necesidade dunha segunda volta en Brasil nas últimas eleccións. Máis dun lustro despois do xiro conservador da rexión, os movementos de dereita seguen gañando a batalla cultural, apoiados principalmente nun discurso refinado, o potencial das novas ferramentas dixitais e o apoio de referentes en distintos espazos da cultura latinoamericana. É, ademais e en sintonía co vello continente, unha dereita que non se ruboriza ao enarborar valores antiderechos e camiña veloz cara ao extremo.
Outros factores concorrentes
Máis aló do escenario dos principais movementos ideolóxicos, hai outros factores que nos últimos anos viñeron tomando protagonismo e preséntanse determinantes nos procesos que veñen este 2023 (e máis). O primeiro deles ten que ver coas elites sociais, económicas e militares, que seguen tendo un papel fundamental na toma de decisións e no exercicio do poder político na rexión.
As dúas semanas de paro nacional en Ecuador en xuño de 2022 son só un exemplo diso: semanas nas que as clases altas saíron á rúa armados para frear a quen estaba clamando por unhas condicións de vida digna, nas que os estratos altos recibían entre aclamacións e aplausos á policía á súa chegada tras reprimir brutalmente a nenos, mulleres e anciáns, puxeron de manifesto o racismo, o clasismo e o odio ao pobre que nunca desapareceu e que rachou a unha sociedade que volve ter problemas que xa se crían superados. O respaldo das elites económicas, militares e os medios de comunicación son imprescindibles para entender por que un goberno segue no poder a pesar de situarse en torno ao 20% de apoio apenas un ano e medio despois de gañar as eleccións.
O segundo elemento importante a ter en conta é o papel dos mozos, que alcanzan os 160 millóns na rexión (24%), e nalgúns países supoñen xa un porcentaxe determinante do censo electoral que trae consigo novas formas de entender -e consumir- a política, pero tamén novas maneiras de decidir sobre o público, con máis apego ao emocional e ao efémero. En consecuencia, se as emocións están a converterse nun elemento determinante para o comportamento electoral, cabería esperar que sexan os propios líderes políticos quen modifique a súa presentación pública, co obxectivo de aparecer máis próximos á cidadanía e chegar mellor ao voto xuvenil. Isto supoñería unha modificación das formas de facer política, que se afasta novamente do debate sobre o proxecto político e que daría aos líderes máis autonomía con respecto aos seus votantes, xa que estes non lles estarían votando pola súa proposta política, senón polas súas características subxetivables.
Por último, o terceiro elemento importante a ter en conta neste e os próximos anos no contexto sociopolítico de América Latina son os altos niveis de desafección política e de insatisfacción co funcionamento da democracia, agravados nos últimos anos. Algúns dos datos máis preocupantes indican que o 45% dos cidadáns latinoamericanos considera que a democracia ten grandes problemas ou que o 70% está insatisfeito coa democracia, segundo os datos máis recentes de Latinobarómetro, e aumentan quen apoiaría un goberno militar en caso de dificultades.
Os niveis de confianza interpersoal e institucional tampouco presentan un panorama esperanzador: só o 12% dos latinoamericanos confía nos seus iguais -moi por baixo dos datos de Europa- e os niveis de confianza en cada unha das institucións non chega ao 50%, salvo no caso da Igrexa. Especialmente grave son os datos de confianza nos partidos políticos, que se moven entre o 7% de Perú e o 33% no caso de Uruguai, o país cos niveis máis altos da rexión neste ítem.
A todo iso súmase o protagonismo das redes sociais e o auxe, a través delas, dos discursos de odio que permean na sociedade, especialmente nalgúns sectores, e que poden chegar a ter efectos especialmente graves para o desenvolvemento da democracia. O intento de asasinato da vicepresidenta arxentina o pasado 1 de setembro é unha mostra diso e das consecuencias extremas que pode xerar a polarización cando non se frea desde as areas política e mediática.
Esta segunda onda de gobernos progresistas chega máis heteroxénea, máis moderada e enfrontando un novo escenario -local, rexional e mundial-, no que a innovación se torna imprescindible para solucionar vellos (rexurdidos) e novos problemas.
Esta segunda onda de gobernos progresistas chega, pois, máis heteroxénea, máis moderada e enfrontando un novo escenario -local, rexional e mundial-, no que a innovación se torna imprescindible para solucionar vellos (rexurdidos) e novos problemas e a posibilidade dunha integración real constitúese como un camiño para percorrer tras os erros -e aprendizaxes- dos intentos anteriores.
Volven algúns vellos coñecidos
Pensar no contexto sociopolítico de América Latina para este 2023 pasa, tamén, por revisar os procesos de xudicialización da política que seguen vixentes na rexión: Lula (Brasil), Cristina Fernández (Arxentina) ou Rafael Correa (Ecuador) son os expoñentes máis coñecidos -pero non os únicos- da utilización do aparello estatal con fins políticos, especialmente para a eliminación de adversarios políticos. O éxito das estratexias de lawfare na rexión require da participación dos medios de comunicación, explicado polo efecto priming que alcanzan os medios, mediante o cal impriman unha maneira de construír e ver a realidade a través da presentación unificada nos medios hexemónicos dun marco sobre determinadas problemáticas, e que acaba tendo impacto nas actitudes e comportamento dos cidadáns.
Tras a pandemia e as políticas neoliberais, na actualidade o 32,1% da poboación da rexión vive en situación de pobreza, case a metade dela en extrema pobreza, segundo os últimos datos da Cepal. Estes datos, sumados aos problemas en educación, emprego e desigualdade social, chegan a significar un retroceso para a rexión de máis de dúas décadas, segundo o mesmo organismo, o cal supón unha gran alerta e expón as principais áreas nas que actuar para os líderes rexionais. A todo iso hai que engadir os problemas de inseguridade e de violencia contra a muller, agravados tamén durante os últimos anos.
Pode América Latina volver converterse nun bloque progresista capaz de ser un actor estratéxico no taboleiro internacional? A resposta non é fácil, pero toca estar máis pendentes do que poida suceder en Colombia que o que apuntan outros países da rexión.
O escenario en 2023 presenta unha gran oportunidade para os gobernos progresistas da rexión, pero tamén vén con moitos e grandes retos para os novos -e non tan novos- líderes políticos da rexión. Pode América Latina volver converterse nun bloque progresista capaz de ser un actor estratéxico no taboleiro internacional? A resposta non é fácil e, de momento, os retos para enfrontar non son menores, pero probablemente toca estar máis pendentes do que poida suceder en Colombia que o que apuntan outros países da rexión.
O feito de que por primeira vez Colombia -principal aliado de Estados Unidos- conte cun presidente de esquerda é non só un primeiro paso para este posible gran bloque, senón un síntoma de que algo profundo moveuse no país colombiano. A súa posición fronte a temas como o narcotráfico, a saúde ou a educación anuncia un xiro que, realizado co suficiente apoio e intelixencia política, podería ser o inicio dun longo período para a esquerda nun país con altos índices de violencia e asasinatos de líderes sociais. O discurso de Gustavo Petro nos seus primeiros meses de goberno deixa ver que está disposto a asumir o liderado dese novo bloque progresista da rexión.
Os procesos electorais (desde os municipais ata os presidenciais) que veñen este 2023 irán dando máis pistas sobre a nova reconfiguración da rexión. Tamén sobre a forma en que os novos -e non tanto- líderes haberán de enfrontar os retos que trae un contexto global incerto e o retorno de vellos problemas en Latinoamérica, agravados pola pandemia e a implementación de medidas neoliberais dos últimos anos.
Palmira Chavero é profesora e investigadora de Comunicación Política na FLACSO de Ecuador
