por Rexina Vega
Novembro é un mes estraño, un mes no que o outono acada o seu punto máximo de podremia. Todo podrece, si, as hortensias, as follas das vides, as pólas dos carballos. O día un dirixímonos aos camposantos, honrar os vestixios podres daqueles que amamos. Pode ser unha visita litúrxica, un aceno baleiro con présa por mirar xa a outro lado, ao lado da vida que aínda queda. Ese xesto, enchido de flores tristes, nada significa, porque hai que estar, porque hai que ter o valor de situarse de diante da campa e escoitar os mortos e o eco que continúan producindo en nós. Si, os vivos somos unha enorme caixa de resoancia dos nosos mortos.
No colectivo, decidimos desde hai tempo adxudicar este mes á memoria da guerra civil, esa memoria mal chamada “histórica”, a memoria dos asasinados polo fascismo. Xa van ben de anos desde que mulleres e homes razoables decidiran organizarse en asociacións que buscaban recuperar a historia e os corpos dos vencidos. Na primeira década dos dous mil aínda había testemuñas abondas, fontes orais de boa lei, cicatrices mal curadas… Houbo esperanza de que por fin se decidise que xa abondaba de cunetas, de que o estado emprendería a urxente tarefa de nomear o tabú de tantas décadas: aceptar, reparar, dignificar…
Van aló xa máis de vinte anos e estarrece comprobar o minguado das conquistas, todo o que se fixo foi insuficiente, paos de cego, cativas vitorias… Estamos xa en 2021 e os termos nos que a sociedade afronta o seu pasado non semellan en exceso diferentes. Os discursos de sempre, a mesma canseira, máis vale deixar as cousas como están, mirar para outro lado…
A dereita reármase empurrada polo novo auxe da besta totalitaria e entón escoitamos de novo versións revisionistas, lavados de cara do franquismo, intereseiras e frívolas interpretacións do pasado. Outra vez, nun dejà vu interminable, ecos de ecos…
Mentres tanto, as mulleres e homes que sosteñen a vindicación da memoria son máis vellos e seguen reuníndose este mes e moitos outros nunha loita cada vez máis agónica na busca dunha xustiza elemental. Son cada vez menos e cada vez están máis cansos, con todo, seguen sendo necesarios. Homes e mulleres razoables que buscan que se saiba, que se coñeza a historia atroz dun pobo que decidiu matarse entre si.
Este mes de setembro oía a Ian Gibson falar a propósito de Donde acaba la memoria, documental de Pablo Romero Fresco, que el protagoniza. Gibson falaba coa franqueza e a clarividencia de quen é e non é de aquí, da oportunidade que seguimos perdendo, sobre o crucial que continúa sendo que a dereita española acabe por aceptar a criminalidade do réxime de Franco e deixe dunha vez enterrar dignamente os mortos das cunetas. Esta continúa a ser unha conta pendente, capital para desenvolver a nosa forza, a nosa potencialidade, o noso futuro. Por máis que pasen anos, continuamos enfermos de pasado.
Tralo documental de Romero Fresco, honesto e necesario, achegueime a un novo acto da memoria, o espectáculo titulado precisamente “Eco” de Avelina Pérez en colaboración co Centro Dramático Galego.
Entramos nun lugar, deglútenos o espazo moito antes de que a obra dea comezo. En realidade, o mosteiro de Oia ten moito de Aleph, esa especie de circunferencia imaxinada por Borges e desde a cal pode verse simultaneamente o universo desde todos os ángulos posibles.
En pé desde o século XII, o Mosteiro reborda historia, momentos fulcrais que testemuñan o seu poder, viras nun recanto e estás no século XVI, segues camiñando e dás un chimpo ata o XVIII, segues e entras no XIX, e no XX, no XX, Oia destaca por ter sido un campo de concentración.
De 1937 ata 1939, nas dependencias ruinosas do mosteiro, amoreáronse máis de catro mil presos, presos que comían algas ao baixar á praia, presos que morrían como chinches de febres intestinais e de miseria, presos que debuxaban nas paredes…
Son os seus debuxos, a mensaxes desesperadas, as súa ensoñacións os esteos sobre que a proposta de Avelina Pérez se constrúe. Proxectados nas paredes do refectorio, sobreimpresos sobre o corpo de Avelina, que se quere só iso, un corpo entre corpos, un corpo marioneta, extremidades que enche de chocas, movementos e sons convulsos que converten ao humano en animal, os debuxos dos presos chegan ata a nós como berros calados, repercuten en nós, os espectadores pechados na urna oprimente do refectorio. Somos nós os que producimos o eco.
Non hai nin un só clixé, nada de grandes frases, de gastos “Non pasarán”. Aquí se foxe como da peste dos lugares comúns. Isto vai doutra cousa, de atender unha presenza que está en nós aínda mal debuxada, un fantasma incómodo e sucio. Quere ser un lugar para “escoitar e escoitarnos, para relacionarnos entre nós e cos que xa non están”, como di a propia Avelina.
Por iso, os que tivemos o privilexio de asistir a unha das escasas funcións nese refectorio do único mosteiro sobre o océano ,acusamos o golpe. Doe.
Esta obra vai “dun silencio que me interpela, que te constitúe, que nos constitúe” e eu lembro aquelas palabras coas que Alberto Méndez comezara os Girasoles ciegos: “o silencio é un espazo, unha oquidade onde nos refuxiamos, pero onde non nos atopamos nunca a salvo”.
Os debuxos dos presos falan da guerra, falan do tempo, dos pensamentos, das palabras, falan da fame e mais do medo… Seguimos a Eugenio Blanco, sentimos a súa angustia. Interpélanos. Escoitamos tamén a voz de Matilde Álvarez, veciña de Oia, que recorda aquela presenza dos presos no mosteiro, que lembra a solidariedade dos veciños que observan e que axudan no que poden a paliar o sufrimento destes homes tratados como animais. Asistimos a un canto coral, a unha salmodia pautada polo rumor do mar. Vemos como dentro e fóra, libres e presos se unen nun todo dolorido. Se isto é un home… Primo Levi pairando ao lonxe, outro eco que nos lembra que é ben posible que o home mude en besta…
Percutindo no corpo e na culpa vólvenos espectadores e actores a un tempo, un modo radicalmente distinto de afrontar o tratamento da memoria, fora de toda tentación litúrxica.
“Deixemos as cousas como están?”- Pregúntase, pregúntanos- para concluír cunha cita luminosa:
“A paz non é un estado é unha consecuencia”.
Pois iso, benvido, novembro!!
