A cultura común referente a escravitude no noso pais é moi deficiente e habería que preguntarse por que. De palabras de uso común como aforrar, pringao, bozal ou cimarrón soemos ignorar a súa relación con esta cuestión, e tamén en canto a influencia que tivo na música, ou non reparamos niso cando contemplamos moitas grandes construcións como as murallas de Ávila ou o Alcázar de Segovia, ou simplemente paseamos polo ensanche barcelonés ou o barrio de Salamanca madrileño. Estamos habituados a observar filmes americanos sobre negros escravos, pero coñecemos moi pouco da súa abundante presencia na Península, da continuada participación española no tráfico do Atlántico, e de que España foi un dos últimos países do mundo europeo e americano en abolir a escravitude (1886), só por detrás de Brasil (1888). Como se puido esquecer que no territorio hispánico se dera a escravitude en case toda a súa historia, dende a antigüidade ata o século XIX?
Hai non moito tivo merecido éxito o relato Azucre, de Bibiana Candia, baseado nun feito real de mediados do s. XIX, en que centos de mozos de distintos pobos galegos foron enganados por un empresario, que sería deputado por Ourense (Feijoo de Sotomayor), para seren trasladados a Cuba con promesas de prosperidade, e alí foron tratados como traballadores escravizados. Causa indignación cando se le; e foi un escándalo na época o coñecemento de tal empresa, pero non o era tanto, salvo para algúns, a realidade dos escravos de feito que por miles xa traballaban alí, e aínda de forma tolerada seguían chegando en diversos navíos desde as costas africanas.
De todo ese comercio e do traballo a golpe de látego nas plantacións enriquecéronse moitas familias burguesas de renome (Zulueta, Espalza, Antonio López, marqués de Comillas, Samá, Vidal Cuadras, Güell, Xifré, O´Donnel, Barrié, Eusebio da Garda, Blanco), a nobreza e a realeza.
De todo ese comercio e do traballo a golpe de látego nas plantacións enriquecéronse moitas familias burguesas de renome (Zulueta, Espalza, Antonio López, marqués de Comillas, Samá, Vidal Cuadras, Güell, Xifré, O´Donnel, Barrié, Eusebio da Garda, Blanco), a nobreza e a realeza. As fortunas servían a miúdo na adquisición de títulos nobiliarios e cargos. A implicación de militares, gobernantes e reis foi unha constante. Se a raíña nai María Cristina de Borbón é un caso coñecido, podería dicirse que tan só prolongaba, ao seu modo, unha longa tradición, na que Carlos III destacara como o maior posuidor de escravos de Europa, a meirande parte traballadores nas colonias. En realidade, toda a dinastía borbónica de Felipe V a Alfonso XII amparou este comercio.
Todos neste país, na súa etapa de formación, maior ou menor, tivemos que estudar o grande Siglo de Oro español. Nas clases de Literatura, de Arte e Historia falaríanlles do Lazarillo, de Cervantes, de Lope, Quevedo… ; explicaríanlles a brillante pintura española, de Velázquez, de Murillo, Ribera, e moitas outras cousas. O máis probable, con todo, é que non lle falaran dunha realidade da España da época que dalgún xeito, aínda que comunmente de maneira marxinal, aparecía nesa literatura e pintura, polo que moitos se sorprenderían ao saber que era unha sociedade na que a escravitude constituía un fenómeno cotián.
A presenza de escravos, homes e mulleres, dábase sobre todo no ámbito doméstico, pero tamén en determinados traballos, de construción ou do téxtil e outros. Unha gran cantidade eran de pel negra, cada vez ían sendo máis, pero tamén os había doutras etnias, pois moitos serían procedentes das incursións españolas nas costas do norte de África -ou da compra en Lisboa-, berberiscos, mouriscos, turcos, guanches canarios e quedarían aínda eslavóns, xentes do este europeo. Os de pel branca ou máis pálida seguramente levarían gravado a ferro candente na cara, na fronte ou nos pómulos, o signo da escravitude, unha especie de cravo que atravesaba de arriba abaixo unha ese, que segundo algúns constituía un xeroglífico significante de escravo. Covarrubias pensaba que a súa significación era abreviatura de Sine iure, sen dereito. Ou gravábaselles sinxelamente as iniciais do amo.
Os posuidores pertencían a variados sectores sociais: nobres, clérigos de todo rango, artesáns, burgueses. Que un párroco posuíra un par de escravos ou escravas non era cousa rara, como tampouco que escravos formaran parte dunha dote de voda ou se recibiran en herdanza, ou que a alguén lle regalaran un neno negro, e por suposto se compraran e venderan para múltiples fins. En Sevilla, a segunda cidade despois de Lisboa máis importante do Vello Mundo no que se refire ao mercado da escravitude, podía un acercarse ás gradas da Catedral para alí poder ver a oferta humana que había e mercar algo se estaba a bo prezo. Un investigador rigoroso como Domínguez Ortiz calculaba que na España do XVI habería uns cen mil, estendidos por toda a xeografía, máis abundantes en Madrid e Barcelona e en toda a metade sur e o levante, en menor cantidade no norte, como en Galicia.
Socialmente naturalizada, foi ignorada pola literatura e a pintura
Pode sorprender, pero para a grande literatura este foi un fenómeno dunha estraña invisibilidade, pois formaba parte dun ambiente social naturalizado, polo que a súa presenza non rara quedaba polo común nun velado segundo plano, e cando non foi así (O Rosambuco de Lope, o Juan Latino de Enciso, o El valiente negro de Flandes, de Claramonte) eran para mostrar certo camiño moral de redención. O que se observa na literatura ten o seu perfecto complemento na pintura, sendo neste espazo moito máis restrinxida a presenza sequera de escravos; nos casos excepcionais en que ocupa un plano central, non o fai de forma crítica, aínda que o tratamento pode ser moi digno como ocorre con Murillo (Tres muchachos) e con Velázquez, especialmente no xenial retrato que fixera de Juan de Pareja, que era escravo seu e pintor de talento, que lle serviu tantos anos, e que finalmente acabaría manumitindo.
A literatura e a arte do gran Século de Ouro disimularon esta lacerante realidade. E cando se aproximaron a ela, polo xeral tratárona como un fenómeno natural e a miúdo de maneira estereotipada – coa grande excepción do excepcional Lazarillo-, no que as compoñentes racistas eran evidentes.
Ben podería dicirse que, no seu conxunto, a literatura e a arte do gran Século de Ouro disimularon esta lacerante realidade. E cando se aproximaron a ela, polo xeral tratárona como un fenómeno natural e a miúdo de maneira estereotipada – coa grande excepción do excepcional Lazarillo-, no que as compoñentes racistas eran evidentes. Tal estado de cousas prolongaríase no tempo, pois se recorremos a segunda metade do s. XVII e a maior parte do XVIII, as variacións son moi escasas. Xa dende finais do XVIII e no XIX o tratamento empeza a cambiar, pero en pouco afectou á grande literatura ou a arte. Destaca claramente a novela Sab, da autora de orixe cubana Gertrudis de Avellaneda, ao que habería que sumar os nomes, máis referentes ao pensamento do literato que á súa literatura, de Juan Valera e Blanco White. Con todo, houbo unha literatura pouco resaltada, tida por de menor rango, que si tematizou o problema, como foi o caso do drama Zinda, de Mª Rosa Gálvez de Cabrera.
Se botásemos un ollo á pintura dese mesmo período, atopariámonos con esa mesma situación. Non atoparemos un cadro que se ocupe, por poñer un exemplo, do desembarco de escravos en Cuba, un caso que coñecían ben. Cando abordan a escravitude, fano en tons épicos da pertencente á Roma antiga (Montero y Calvo) ou, se contemporánea, do mundo oriental (Jiménez Aranda), como o tema das odaliscas, a miúdo de forma compracente, non crítica (Fortuny, Moreno Carbonero, Masriera Manovens), pero non da que formaba parte da nosa realidade.
Claro que outros países relevantes no comercio da escravitude, como serían os sucesores de Portugal e España como potencias, a partir do XVII: Holanda, Inglaterra, Francia e en xeral boa parte de Europa, nun principio tampouco brillaron pola crítica; só hai que revisar a chamada Idade de Ouro (Gouden Eeuwe) holandesa, tan espléndida en todos os campos, para darse conta. Aínda que, certamente, fóra de España as voces disidentes e abolicionistas foron progresivamente abríndose campo con máis rapidez.
A debilidade do abolicionismo español manifestouse co seu fracaso nos grandes momentos como o da Constitución de Cádiz (1812) que, a pesar de que iniciou o debate, non só non tomou ningunha medida de abolición, senón que tampouco concedeu o estatuto de españois aos escravos, nin de cidadáns ás xentes libres de orixe africana. A sinatura do acordo de abolición da trata de 1817, debido a presión inglesa, non se faría vixente ata 1823, pero non sería moi efectivo pois o tráfico e os asentamentos coloniais continuaron. Habería que esperar a 1883. Antes, a primeira República (1873) conseguira a abolición só para Puerto Rico, non para Cuba.
En fin, esta debilidade, unida a unha tradición arraigada na que a grande cultura en boa medida renunciara a facer fronte ao problema, e a unhas elites socio-políticas non só desentendidas del senón implicadas nel, parece aínda pesar hoxe nesa falta de problematización e especialmente de coñecemento e interese por este pasado. Hai unha brecha grande entre o terreo dos investigadores da cuestión, que van conformando un corpus cada vez máis amplo, no que aínda queda moito por dilucidar, e a transmisión deses resultados á educación, aos manuais, en fin, aos medios de difusión, á sociedade civil.
É mostra disto a escaseza de accións por parte das institucións, con algunha excepción, certo é (Casa de América, Museo Nacional de Antropoloxía). A grande pinacoteca do país ten que observar como o MET de Nova York fai unha valiosa exposición en torno ao pintor escravo, xa mencionado, Juan de Pareja, para resaltar as contribucións procedentes doutras etnias e condicións mentres que aquí, contando con todos os medios, non se fixo nada semellante. Ese atraso revélase tamén na comparación de como están procedendo os museos holandeses (Rijkmuseum, Mauritshuis) nun país que foi primeira potencia na trata no século XVII. Unha carencia que se observa na permanencia intocable dos signos de “gloria” marcados en realidade con aquela lacra, materializados en monumentos, nome de rúas, de institucións, incluídas as educativas! En cantos dos numerosos portos españois involucrados neste comercio hai algunha indicación pública que faga memoria do acontecido, como o hai nalgunhas cidades europeas (Bordeus, Nantes, Liverpool)? Moi poucas accións públicas por visibilizar esa historia.
Todo se fai máis clamoroso cando estamos a ver como, da man do ascenso da extrema dereita en toda Europa, a revisión da Historia se fai ¡xusto na dirección oposta! Como explicar o éxito de libros con versións do Imperio español dese tenor, senón por esas carencias culturais e políticas? Non podemos incorrer no que sería unha especie de segunda invisibilización ou esquecemento. A primeira foi a que acompañou os tempos de escravitude, a segunda os da súa memoria.
