PENSAR EN TEMPOS DE PANDEMIA
por Miguel Vázquez Freire
Non sei se estarás dacordo comigo, pero penso que os temores que estamos presentindo desque o do coronavirus deu en pandemia semellan doutra época…
Todo tempo é de “pandemia”. Quero dicir, todo tempo ten a súa propia praga, o seu bordo epistemolóxico de contaxio e un rastro de negatividades que o acompaña, coma un reverso fatal que sempre supón “temores doutra época”. Cada era ten os seus terrores e perigos, pois non hai avance sen risco de retroceso. É certo que o esquecéramos, tamén por culpa dunha filosofía moi despistada: as parvadas que dixo Jameson, e hai exemplos peores, son de antoloxía. Pero unha natureza mortal sempre estivo aí, agardando o momento para cada un de nós e para a colectividade enteira dunha época.
Pois na desta época paréceme observar un dobre recurso que podería parecer paradoxal, pero que eu creo que non o é necesariamente: por unha banda, recórrese á voz da ciencia, onde se espera atopar as certezas perdidas, procúrase a seguridade para fuxir da maior das incertezas que ata agora teñen vivido varias xeracións de seres humanos; mais por outra se reclama como nunca a palabra dos filósofos, cando a filosofía parece ter renunciado a dar certezas, que mesmo a miúdo ofrece tan só novas preguntas. Compartes esta observación? En caso afirmativo, como explicas este, aparente ou non, paradoxo?
Penso que o que guía, para mal, a esta era é o rol case profético da Ciencia, axudada pola Información. O cal é algo asombroso, porque a mesma ciencia foi a que nos levou a cen desastres neste século e noutros pasados. Mala cousa, dicía Arendt hai máis de medio século, que a ciencia non estea envolta por un pensamento moi distinto (se o pensamento é Hariri, aviados estamos). Hai pouco podiamos ler un divertido texto de Agamben sobre a proxección case profética que o fenómeno Greta Thumberg lle daba á ciencia na adiviñanza dos tempos que veñen. Unha desgracia, das peores. A ciencia nunca dou certezas ás grandes preguntas, que nin sequera se fai: esa idea é unha manía case relixiosa da Modernidade. A ciencia sempre traballa, dicía Heidegger, nun terreo xa servido. As certezas da filosofía (Descartes), pola contra, teñen un custo moi alto: o innato dun infinito en acto, o incalculable de Deus, etcétera. Necesitamos polo pronto preguntas. Unha pregunta dura (quen as fai hoxe?) xa abre un universo de posibilidades, pero iso supón romper con este asfixiante dominio da información e esta hipocondríaca positividade de orixe puritano. Quedan voces filosóficas nunha dirección distinta (Lispector, Badiou, Weil, Agamben…), pero apenas teñen orellas dispostas. Peor para nós. Polo tanto, non vexo moi ben tal paradoxo, pois estamos máis ben dominados polo imperio dunha doxa nefasta que traballa con estereotipos. Curiosamente, stereo pode quere dicir sólido: nunha época que se dixo líquida domínannos idioteces demasiado fixas. A certeza consoladora é unha cousa de matemáticos, cando raramente acertan, e non vale para a vida corrente. O resto son dúbidas. Estanos matando (pobre dalgunha xente que agora estea pechada) unha pésima relación coa dúbida.
No tocante ao papel do filósofo nestes tempos, hai unha dobre e antagónica tentación extrema que quixera que analizases: a do repregue reflexionante, o pensador que atopa nestes días de clausura obrigada a ocasión para reivindicar con maior motivo a súa vocación polo pensar intempestivo, que renuncia a sumar a súa voz ao balbordo de confusión das redes sociais e do sectarismo partidista; e noutro extremo, a do que cre atopar na vivencia da catástrofe o sinal que anuncia o cambio inexorable dos tempos e eríxese como profeta do futuro.
Non sei se vexo tampouco tal contradición. De acordo que abunda máis o estilo do pensador caseiro, home ou muller que segue pechada na súa torre académica, mirando dende arriba o decurso revolto dos tempos… Con todo, sempre que houbo filosofía (mesmo en Kant, que non é o meu modelo) déronse os dous vieiros ao mesmo tempo. Unha mirada penetrante e intempestiva á época (Nietzsche, Benjamin, Heidegger), pero precisamente desde un forte compromiso ético e cognitivo co ahistórico, co acronolóxico dunha distancia contextual que nos permite analizar o momento histórico cunha perspectiva que non ten calquera. Simone Weil foi iso. Badiou segue sendo iso, e ás veces Sloterdijk. E antes Sartre ou Deleuze… Un fai o que pode, penso que moi pouco, nesa “liña de bruxería”.
Interpreto logo que, coma min,no te has sentir cómodo con esas voces que proclaman unha hipotética oportunidade decisiva de cambio instaurada pola pandemia, nunha trivial evocación de aquel “non hai mal que por ben non veña”. Eu son dos que pensan que, se sempre imos andar lonxe de calquera ideal de perfección (se a tal formulación ten algún sentido), o mal está aí ao asexo para baternos e sempre aberto a medrar a peor. E falo tanto do “mal” desprovisto de calquera carga ética (a catástrofe, a desgraza, a doenza, a dor) como tamén do “mal” moral resultado da acción humana. Digo isto porque entre aquelas voces moitas proclaman que os seres humanos despois deste encerro, e de vivir esta ameaza por desgraza cumprida en tantas mortes, seremos o día despois máis solidarios, decidirémonos por fin a modificar as modalidades máis deshumanizadoras das nosas relacións sociais, os excesos máis agresivos do capitalismo e a globalización. Que pensas ti ao respecto?
Claro, non sei quen necesitaba esta traxedia para cambiar tanto, para entender esta terra máis fonda que todas as súas leis e o mundo real que pisamos de cotío. Fai falla tal rodeo para aceptar a lei da gravidade? Segundo algúns, bastantes, a traxedia xa estaba aquí, agachada na aparente calma cotiá. Sendo un caso moi distinto, cunha causalidade máis clara, quen necesitaba o nazismo? A pregunta case se responde coas poucas leccións que se sacaron del. Con máis razón aínda neste caso. É unha desgraza da que haberá que extraer leccións, e mellorar algunhas cousas, pero o prezo é tan alto… Penso que a tarefa ética e filosófica dunha persoa calquera (libre dos políticos e dos expertos) é ver a dor de vivir sen necesidade de que veña unha catástrofe apocalíptica. Ademais, pensar así xa supón que cando iso chegue estaremos mellor preparados. Gustaríame entender que sairemos disto máis humanos e solidarios, saboreando mellor as pequenas cousas reais, tomando distancia coa adolescente mitoloxía virtual, etcétera. Gustaríame pensar que os Estados sairán máis fortes, cunha Europa e un mundo máis unidos… Pero polo que vemos nestes días, de Ámsterdam a Barcelona, todos dubidamos de que iso sexa así. A reacción catatónica das nosas elites, cun autismo case millennial, dá que pensar e reforza o escepticismo político para o que virá despois. Nestes días hai exemplos espléndidos de heroísmo popular, persoal e colectivo, pero no que afecta ás institucións… a nosa catástrofe é tamén anímica. Nunca pensamos, por exemplo, que a Europa do norte fose tan miserable.
(continúa)