por Mario Regueira
É evidente que nos últimos anos a rede mudou a nosa sociedade. Non só pola simple chegada de internet, a súa popularización crecente ou o seu salto á ubicuidade dos nosos móbiles, tamén pola fortuna que certas tendencias desta desenvolveron. A aparición de plataformas como Facebook, Twitter, Youtube, Snapchat, Instagram ou Tiktok conseguiu que as persoas usuarias puidesen dar un salto que só dez anos atrás parecía imposíbel: de simples consumidoras pasivas de contidos a creadoras e emisoras cun público potencial de miles de espectadores. Pero afectou todo isto á literatura ou segue a ser a cidade das letras un espazo onde as vellas regras seguen impávidas ante a mudanza social? A pesar do idealismo de quen poida pensar isto último, a literatura é un produto da sociedade, e un dos máis sensíbeis aos seus cambios, aínda que estes non se deixen notar sempre de maneira inmediata.
O poeta de orixe peruana Martín Rodríguez-Gaona publicaba o ano pasado La lira de las masas, unha análise do papel das redes na nova poesía en lingua castelá. Parte dun fenómeno que se dá sobre todo no contexto hispánico: a aparición de novos creadores vinculados ás redes sociais, capaces de dar un salto editorial que a miúdo bate records de ventas nun xénero que, como a poesía, sempre se gabou de ser de minorías. O autor non dubida en cualificar estes produtos de “poesía pop tardo-adolescente”, unha aposta literaria baseada na emotividade, no inmediato e na capacidade de conectar cun grande número de seguidores nas redes. Cifra, esta última, cada vez máis relevante para as editoras, que comezan a barallala como un dos factores de acceso ao libro impreso, un elemento clave da canonización autorial, máis aínda entre creadoras novas. Aínda que esa xeración non resume toda a realidade poética en lingua española: habería outra contemporánea tan preocupada pola tradición e a perdurabilidade como pola nova concorrencia destes competidores apoiados nas redes, que irrompen nun espazo vedado e elitista, moitas veces procurados por grandes editoras.
O poeta peruano Rodríguez-Gaona non dubida en cualificar estes produtos de “poesía pop tardo-adolescente”, unha aposta literaria baseada na emotividade, no inmediato e na capacidade de conectar cun grande número de seguidores nas redes.
A perspectiva de Rodríguez-Gaona é menos polémica do que parece, aínda que en escenarios minoritarios calquera movemento deste tipo chega a ter amplas repercusións e serve para acuñar longos e sobredimensionados debates. Tamén é certo que unha parte das creadoras precisan apelar a estruturas pseudo-naturalizadas, acreditar que a súa popularidade é algo que simplemente “acontece”, mesmo dándolle un sentido que coincide falazmente co “democrático”. Isto é algo que implica case sempre ignorar a dimensión social e económica que sustenta o fenómeno, así como responder airadamente a quen, como o poeta peruano, trate de desvelala. O autor do ensaio apunta máis aló do simple fenómeno de éxito da poesía pop producida por “prosumidores”, un modelo a medio camiño entre o consumidor e o produtor, apoiado en novas ferramentas tecnolóxicas. A súa crítica inclúe a estrutura na que estes actores están inseridos: unha rede en mans de grandes corporacións que ditan as súas propias normas, que xeran estruturas baseadas no pracer inmediato, marxinalizando o pensamento crítico complexo sen atopar unha oposición destacada. Unha visión que, porén, roza moitas veces a tecnofobia e o pensamento conspiranoico, esquecendo que ferramentas como internet teñen unha potencialidade capaz de superar estas condicións.
Pierre Bourdieu ao fondo
Resulta complexo, para quen o coñeza, non pensar no esquema desenvolvido por Pierre Bourdieu en obras como As regras da arte e a súa posíbel aplicación neste escenario. O sociólogo bearnés definía como os creadores manexan dous tipos de capital: un capital económico, producido polo beneficio material, e un capital simbólico, baseado no recoñecemento inter pares, é dicir, dado polo resto de creadores. Esta dinámica básica bourdieana implica que o aumento de un habitualmente é correlativo ao decrecemento do outro. Dito doutra forma, teríamos as persoas creadoras convencidas de que vender libros é o máis importante fronte ás que conciben a arte como unha pescuda que é validada por outras creadoras coa mesma perspectiva. Trátase dun esquema que, con todas as variacións que caiban, segue sendo válido en moitos escenarios. Tamén neste.
A poesía foi tradicionalmente un caudal de capital simbólico. Ninguén escribía pensando en gañar rédito económico ou éxito editorial, nin sequera popularidade fóra do mínimo mercado que representaban os “pares”. Son escasos os exemplos do contrario, e ocórreseme o caso particular de Mario Benedetti, que no final do século pasado conseguiu ser un poeta tan popular como desprezado nos círculos da “alta poesía” precisamente por selo. Iso non quere dicir que o mercado editorial renunciase a sacar partido económico á poesía: fíxoo cos poucos poetas populares que houbo, cos indiscutibelmente canonizados (e nos programas escolares), e tamén convocando a inesperada versatilidade de actores que debían a súa popularidade a outras cuestións (como o prescindíbel libro de sonetos de Joaquín Sabina).
Neste contexto, é inxenuo pensar que o mercado editorial deixaría pasar a oportunidade de seguir con esa estratexia nun escenario no que a popularidade é máis doada de acadar e está ao alcance de moitas persoas que a terían completamente vedada hai anos. Rodríguez-Gaona recoñece a importancia da popularización da poesía que fan estes poetas “prosumidores”, e pensa que se algo poden ter de bo é a posibilidade de aproveitala para canalizar outro tipo de obras a un gran público. Tamén sinala que, se a súa aparición é problemática, é pola crise dunha crítica que hai anos estabelecía unha categorización clara entre unha poesía e outra, e que hoxe practicamente desapareceu. En realidade, esta descrición fala máis da substitución dun conglomerado editorial e industrial e das súas xerarquías por outras alternativas. Un conglomerado do que dependía esa crítica que, as culturas periféricas sabémolo ben, nunca se caracterizou precisamente por estabelecer categorizacións neutras.
Prosumidores da Galiza. Existen?
Un dos poetas máis mencionados nesta polémica é Defreds (Jose A. Gómez Iglesias), natural de Vigo. Porén, a presenza nesta cuestión da literatura galega, construída socialmente en torno ao criterio filolóxico, é modesta. Tan modesta que non hai moitos anos podiamos sinalar como un problema a ausencia de persoas que se dedicasen á creación dixital na nosa lingua. Hoxe, aínda que hai experimentos ao respecto, parecemos lonxe dese evento no que alguén que se dedica á creación nas redes é contactado por unha grande editora. Igual porque tampouco acabamos de ter grandes editoras.
A poesía dos 90 en Galicia: tratouse dun movemento que, máis aló dos estilos e imaxinarios concretos escollidos, abrazou unha perspectiva fundamentalmente anti-elitista, tamén con visión comunitaria e experimentando coas novas tecnoloxías e formatos de edición.
Por outra parte, o papel da “poesía popular” entre nós tamén foi completamente distinto nun contexto que pelexa pola normalización lingüística e tamén contra as servidumes que esta impón ás veces. Podemos mencionar como a polémica entre a xeración dos oitenta e dos noventa, tantas veces citada, ocultaba baixo o affaire “matar o pai” unha diferenza radical na forma de entender a difusión das súas obras. A poesía dos 90 apostou polas primeiras tentativas de creación dixital, colocou obras na rede, abordou a auto-edición, levou a poesía polas feiras e algúns dos seus membros seguen a traballar nunha perspectiva de espectáculo poético para as súas creacións. Tratouse dun movemento que, máis aló dos estilos e imaxinarios concretos escollidos, abrazou unha perspectiva fundamentalmente anti-elitista, tamén con visión comunitaria e experimentando coas novas tecnoloxías e formatos de edición.
É certo que o escenario da rede desde os noventa até os nosos días mudou significativamente, pero estas prácticas seguen a ser exemplo dunha concorrencia sen precedentes e unha aposta por mudar as xerarquías do campo. Unha aposta que tamén se enfrontou ás súas propias problemáticas: a dependencia do campo literario galego, mesmo a efectos de canonización, dos premios literarios, foi escasamente cuestionada. Algo que produciu os seus propios efectos e afectou tamén á creación na rede (especialmente a partir do 2008, coa retirada do premio Miguel González Garcés a Eduardo Estévez, que realizara un experimento de work-in-progress co texto gañador).
É difícil entender o desenvolvemento da poesía dos nosos días sen vinculala con estes procesos, mesmo cando os seus protagonistas traten de presentala como independente deles. As novas oportunidades das redes sociais son puntualmente aproveitadas. Temos exemplos, como a canle de youtube de Xosé Iglesias, poeta e mariñeiro, o proxecto colectivo Leite Edicións, aproveitando tamén as posibilidades da rede, ou festivais de corte máis ou menos clásico como o Kerouac ou o Alguén que Respira!, pero parece que estamos lonxe dese poeta “prosumidor”, polo menos como figura disruptiva que pode chegar a acceder a edición desde a creación na rede e non como complemento. Por máis que Rodríguez-Gaona fale da cultura hispánica como unha periferia do grande mainstream anglófono, hai aínda máis guettos nas aforas.