O brutal atentado contra a redacción da revista satírica francesa Charlie Hebdo ten provocado a habitual reacción de “unánimes condenas” que adoita darse nestes casos. O slogan Je suis Charlie pronto se trocou en fórmula compartida á que se sumaron persoas de practicamente toda condición ou orientación relixiosa, ideolóxica ou política. Mais calquera que teña seguido a traxectoria da revista, ou dos seus principais colaboradores (os asasinados Wolinski, Cabu, Charb…), sabe ben que moitos dos que agora se reclaman desa identidade (“eu tamén son Charlie”) tan só onte alzaban a voz para reclamar medidas de restrición da liberdade de expresión da que segundo eles os desvergoñados, indecentes, blasfemos e anarcoides debuxantes do semanario abusaban en exceso. Resulta especialmente lamentable comprobar a utilización que do crime está a facer Marine Le Pen, e en xeral a ultradereita xenófoba europea, brancos habituais do humor gráfico dos debuxantes do Charlie Hebdo.
Fronte a este tipo de manipulacións cómpre salientar dúas cousas. A primeira, que non estamos diante dun conflito relixioso senón político. Non se trata de que haxa unha relixión, o Islam, incompatible cos principios democráticos, como os seguidores da teoría do “choque das civilizacións” pretenden facer crer. Quen así argumentan esquecen que en todas as relixións se teñen dado e se dan aínda manifestacións fundamentalistas e intolerantes. Para quen estamos dentro da órbita de influencia predominante da igrexa católica é doado lembrar un pasado ben recente de intervencionismo e autoritarismo políticos. Non, non é un problema de “relixións boas ou pacíficas” fronte a “relixións malas ou violentas”, senón un problema do lugar que ás crenzas e institucións relixiosas lles corresponde nas sociedades democráticas. Que non pode ser ningún lugar de privilexio. En democracia só as leis civís poden establecer as fronteiras do lexítimo ou o ilexítimo.
A segunda cuestión a considerar é a dos límites no exercicio da liberdade de expresión. É evidente que este, como calquera outro dereito, non pode ser ilimitado. Mais polo dito antes é igualmente claro que nin as institucións nin os crentes relixiosos lles poden impoñer ao conxunto dos cidadáns eses límites. Que para os musulmáns estea vedada a representación gráfica do profeta (unha prohibición que, por outra banda, é froito dunha interpretación do Corán que non todos os musulmáns comparten) non lles concede o dereito (nin o deber) de impoñer ese veto a quen non o son, do mesmo xeito que a concepción do matrimonio e as relacións sexuais entre os católicos non os autoriza a pretender que esa concepción se xeneralice como lei civil.
Hai quen opina que, dado que o respecto e protección da pluralidade relixiosa é unha das condicións básicas de toda sociedade democrática, un dos límites á liberdade de expresión debería estar nese respecto e protección. Desde ese punto de vista, as creacións literarias irreverentes (como os Versos satánicos de Salman Ruhsdie) ou as viñetas ofensivas (como as caricaturas de Mahomet) non debían estar permitidas. E non se pense que se trata dunha esixencia que procede tan só da relixión islámica. Lémbrese os escándalos cos filmes Je vous salue Marie (Godard, 1984) ou A última tentación de Cristo (Scorsese, 1988), ou o menos comentado e máis recente da obra teatral Picnic Gólgota, con grupos de católicos intransixentes orando na entrada dos teatros en que foi representada, tanto en Madrid como en París, mais tamén con insultos e ameazas de morte nas redes sociais contra o autor e director da obra, Rodrigo García.
Respecto disto, é evidente que ese límite só pode nacer da lei, aprobada segundo procedementos democráticos. O que implica que os grupos relixiosos tan só poden aspirar a que os seus criterios (de telos) acerca deses límites sexan recollidos nas leis actuando a través das institucións políticas, e non como tales grupos, senón como simples cidadáns. Mais ademais cómpre ter presente que o dereito á liberdade de expresión forma parte da cerna dos dereitos fundamentais sen os cales a democracia acabaría baleirada de contido. Non se pode, logo, marcar límites sen ter presente en cada momento que eses límites de ningún xeito poden atentar contra os contidos substantivos que ese dereito protexe.
Pois ben, ninguén debería esquecer que os modernos sistemas democráticos se tornaron posibles a través dun complexo e conflitivo proceso de desacralización ou laicización, dentro do cal a separación entre a igrexa (ou calquera institución relixiosa) e o estado ocupa un lugar central. A crítica, moitas veces mordaz e (verbalmente) agresiva das crenzas relixiosas xogou un papel esencial nese proceso. Pretender agora recuperar vellas limitacións para o exercicio desa crítica constitúe un preocupante sinal do perigoso momento que se está a vivir, veñan esas pretensións desde o Islam, o cristianismo, o xudaísmo (véxase a influencia cada vez maior que os grupos ultraortodoxos teñen no estado de Israel) ou calquera outra confesión relixiosa. E isto é o que verdadeiramente está en xogo cando afrontamos o que facer despois dos tráxicos sucesos de París. O dramático sería que as decisións políticas que se adopten a partir de agora poidan ir na dirección de favorecer un escenario como o que imaxina o provocador Houellebecq na súa última novela: os cidadáns franceses obrigados a escoller entre dous partidos confesionais, o católico Fronte Nacional de Marine Le Pen ou un imaxinado partido islamita.
Non, non todos son Charlie nin todos choran coas mesmas bágoas a morte dos humoristas. Respectar a súa memoria, estar á altura da súa exemplar resistencia contra o escurantismo e o autoritarismo, significa refugar o ascenso de concepcións identitarias nas que as crenzas relixiosas ocupan de novo un lugar central. Significa tamén opoñerse á tentación de responder á violencia terrorista con medidas exclusivamente represivas. Significa facerse preguntas (e procurar respostas) a cuestións como: por que uns mozos (e mozas) nacidos na opulenta e liberal democracia occidental se senten atraídos por ideoloxías violentas ata o punto de se entregaren a orxías criminais ao final das cales lles agarda unha segura morte? Que alimenta ese desesperado nihilismo?
Son preguntas que os humoristas de Charlie Hebdo nunca deixaron de facer. Alguén dirá que non son preguntas para rir, que non teñen respostas de risa. Ese tampouco non é Charlie. Se algo nos teñen ensinado Wolinski, Cabu, Charb, é que detrás do asunto máis serio sempre hai un motivo para o riso. Porque a risa é un dos xeitos máis intelixentes que o ser humano ten de se enfrontar á complexa tarefa de vivir.