por Antón Baamonde
Como se constitúe a imaxinación colectiva? É unha pregunta que un se fai cando vai á compra en plena crise do coronavirus e ten, diante súa, un hipster de non máis de trinta anos cun carro cargado ata os topes de paquetes de papel hixiénico, envases de vidro con coles e garavanzos e grandes garrafas de auga. Unha compra desconcertante, mírese como se mire. No súper, como se se tratara dun escenario de guerra, a xente apura a comprar calquera cousa, ata deixar baleirados os estantes. O efecto mimético opera como catalizador da compra. Por algún motivo, o máis cobizado obxecto de desexo non é unha boa botella de Muga ou Pago de Carraovejas para entreter as semanas de estado de alarma (alarma, alarma!, nenos en casa un mes¡!, necesitamos reservas de pizza!) senón, xa o dixemos, papel hixiénico. O hipster ten medo de non poder limpar o seu rexio cu…
Ten razón o meu amigo Xosé Carlos Morell: a exposición a series de apocalipses zombis provoca ao final escenas do último día no Mercadona ou no Eroski. O temor á invasión de corpos estraños que nos infectan desencadea unha loita a vida ou morte pola supervivencia: é o que calquera pode ver en calquera serie, ou película de Zombis, dende “The Walking Dead”, ata “Apocalipse Zombi”. As crises son espellos nos que se mostra quen e como somos, e non sempre a imaxe que aparece no azougue é favorecedora. Pero tal vez non debemos levar máis lonxe unha comparación humorística que, ademais, pode ser inxusta para unha cidadanía, no básico, ben disposta. Aínda que, tamén hai que dicilo, a caricatura é o medio no que se expresa a verdade, segundo dicía Adorno e, ademais, segundo digo eu, non hai que ceder ante os que perseguen, con ánimo de inquisidores, toda ironía. O puritanismo censor vive hoxe días gloriosos, mesmo en ámbitos que deberían ser máis lixeiros e felices…
A lección que reciben unha e outra vez os afeccionados ao xénero de terror, e a esa versión condescendente do noir que son os telexornais dunha e outra televisión, consiste en aprender que a civilización é fráxil cando se atopa con ameazas sen precedentes, e que cando está en xogo un mesmo e os seus, ningún significado ten o así chamado “ben común”.
Un podería xeneralizar máis o argumento: de feito, a maior parte das ficcións contemporáneas tenden á sociopatía, como o propio universo moral do neoliberalismo. O seu universo é o de individuos illados aos que o mal pode acometer en calquera momento, por sorpresa, en forma de virus, terroristas ou zombis. De aí que haxa que estar en garda permanente, en permanente estado de alerta, e que todo estea permitido ante o perigo ubicuo do fin do mundo tal e como o coñecemos. E que, fronte a esa ameaza, o crime sexa non só permitido senón obrigado. No mundo dos zombis, a vida non é sagrada, e para pertencer ao grupo hai que mancharse as mans de sangue. A ficción contemporánea transmite medo. É expresión dunha ansiedade colectiva e, ao mesmo tempo, a ficción contribúe a estender, precisamente como un virus, esa ansiedade.
Nada hai máis conservador que o medo. O optimismo e a esperanza facilitan a comunicación e o amor. O medo é sombrío, ergue barreiras por todas partes e provoca odio. O medo está asociado á necesidade de control e á inseguridade. Podería entenderse como unha reacción natural en busca dun fogar, que é o que os sapiens sapiens buscamos dende o fondo dos tempos, pero o medo é estúpido cando non é capaz de discernir cales son as raíces do perigo e está cego fronte a el.
Un dicir: certamente, o capitalismo de hoxe está disposto a arrasar co mundo ben disposto, produto do pacto social de posguerra, que deu orixe ao benestar que coñecemos. Pero cantos son capaces de recoñecer a orixe do perigo? Cantos ceden aos seus cantos de serea ? Cantos colaboran con el para estender o medo ao de abaixo para aplaudir a man autoritaria que se axita enriba? Os Trump, os Bolsonaro, os Vox, veñen dese medo. The Walking Dead axudaron a Trump: simbolizaban o medo ao estraño perigoso. Convencionalismo, adhesión á xerarquía, agresividade autoritaria, rixidez mental, tendencia aos xuízos estereotipados, cinismo despectivo, tendencia a contemplar un entorno cheo de perigos (inmigrantes, mulleres, roxos.), sexismo: son algúns dos factores que Adorno identificou como característicos da personalidade autoritaria e anunciadores do fascismo. Ninguén ve como se estenden outra vez ?.
Lembremos: en periodos históricos ben máis difíciles, durante e despois da segunda guerra, a cultura era máis moral, máis optimista, máis confiada no apoio mutuo. Frank Capra era un produto xenuinamente americano, pero as súas películas estaban destinadas a afianzar a liberdade dos individuos, naturalmente, pero tamén a contribuír á harmonía social. “Desexaba cantar aos traballadores, aos homes e mulleres sinxelos e correntes, aos que naceran pobres, aos aflixidos..”. Capra acompañou nas súas películas o New Deal de Roosevelt. “Que bonito é vivir¡” é un canto á solidariedade humana, algo que rarísima vez pode verse no Hollywood de hoxe. Á vez, as películas do oeste da miña infancia glosaban a moral kantiana do deber. Ninguén como Gary Cooper en “Só ante o perigo” representou esa moral.
Non nos enganemos, esta crise pode ser unha oportunidade, como a de 2008, para volver a facer caer no lombo dos traballadores novos recortes. Ogallá que non, ogallá que o que aprendamos é que hai que acabar cos límites de gasto público no sistema sanitario. Como moi ben sinalaba Xavier Dómenech nun artigo en Ara, “o perigo do coronavirus non radica na mortalidade directa que provoca, senón no feito de que aínda non temos vacinas e que pode provocar, pola súa rápida expansión, un colapso sanitario. Por iso, aos heroes e heroínas da sanidade hai que dotalos con máis recursos. Esa debe ser a nosa prioridade e o espello dos nosos valores: rescatar á xente e non aos bancos”.
___________________-