Enfermar abre os ollos ou cega?
Esa é a pregunta que me fixen insistentemente durante os días, os meses longos, que seguiron ao meu diagnóstico. Unha pregunta que me sorprendeu por estar xa formulada nun libro que tardei moito en poder ler: Desmorrer, de Anne Boyer.
Cando me comunicaron o meu estado, activouse primeiro esa parte racional de min: deseguida pensei: “preciso ler a Susan Sontang”. Ela, que fala da enfermidade, recorda que a condición da vulnerabilidade é universal e compartida. Ler a filósofa naquel tempo terrible proporcionoume recursos contra a vitimización, contra toda a carga estigmatizadora, contra toda tentación de incorrer en metáforas militares, guerreiras, apocalípticas. A finalidade do ensaio era calmar a imaxinación, non incitala, isto é, o importante era desposuír de relato.
Pero eu de seguida, necesitei introducirme nun relato, nun oblicuo, o relato, non de quen morre, senón de quen acompaña, algo curioso, porque eu mesma publicara non hai moito unha novela, O estado intermedio, que xiraba sobre a morte. Acaso o meu ía ser unha profecía autocumprida?, lembro pensar, contradicindo a Sontang.
A dimensión transcendente, espiritual, fóiseme impoñendo conforme avanzaba a quimioterapia, tiña que aprender a morrer, algo para o que deberíamos prepararnos ao longo de toda a nosa vida, como ben advirte o budismo. Necesitaba máis crueza, máis verdade, como se só puidese consolar quen realmente transita ese camiño.
O primeiro libro ao que cheguei foi o de Rosa Montero, La ridícula idea de no volver a verte. Agradecín a elipse, Rosa Montero, unha vitalista que me acompañou durante todo o proceso do tratamento con cartas e regalos marabillosos, tiña o punto exacto para fuxir do horror, para reivindicar vivir o presente con plenitude serea. Morrer é parte da vida, non da morte, di Montero citando a Iona Heath, da quen tamén lin o seu Sobre a vida e a morte, publicado en galego por Factoría K. “Hai que vivir a morte, a pena é pura e sagrada e ata na morte pode haber beleza se sabemos vivila”, esa é a idea que a autora transmite, incidindo na imaxe de que todos formamos parte dunha canción colectiva, de que todos somos simples integrantes dun cardume que danza.
O seguinte libro no que me mergullei chea de sede foi Cuaderno de Urgencias, da xornalista Tereixa Constenla. Un cuaderno, que son moitos, onde Tereixa se impón a tarefa de consignar o proceso de enfermidade dela e da súa parella, e da asunción da morte del, o xornalista de El País, Álex Bolaño. Ao contrario que Rosa Montero, quen se serve da historia de Marie e Pierre Curie para deslizar a súa propia experiencia de acompañamento e dó pola morte do seu marido, Pablo Lizcano, Constenla, vai de cara xusto ao que importa, ao valioso, por doloroso ou por gozoso, dunha vida, dunha morte. Non hai elipses, acolle e nomea, sen adozar, pero, curiosamente, acáballe saíndo un canto vitalísimo, unha afirmación da vida que só pode vir da rara unión entre a bondade e a intelixencia, igual que acontencía coa voz de Montero.
A dimensión transcendente, espiritual, fóiseme impoñendo conforme avanzaba a quimioterapia, tiña que aprender a morrer, algo para o que deberíamos prepararnos ao longo de toda a nosa vida, como ben advirte o budismo. Necesitaba máis crueza, máis verdade, como se só puidese consolar quen realmente transita ese camiño. Achegueime a Maria Mercè Marçal e o seu Rao del cos onde advirte que “morrer pode ser tan só perder forma e contorno, desfacerse, ser chuchada cara dentro do útero vivo, matriz de deus nai: desnacer). Algo semellante se albisca nos últimos poemas de Francisco Cortegoso “renaces cara a ti/ non eras/ nada es, serás / renacente/
Houbo tamén incursións en experiencias con final feliz, como Limaduras de prata, na que Luísa Abad, pon a súa forza a pelexar co seu medo e rodéase de fetiches familiares, presenzas que a sosteñen “O camisón de voda da nai convértese na capa de Superman”.
Finalmente, como estrito correlato do desnacer puiden chegar a ese Desmorrer que esperaba na miña mesa de noite. Tíñalle medo porque estaba cheíño de estatísticas, porque debuxaba a enfermidade no macro e mais no micro, porque a voz que narra non se refuxia no ton ensaístico e bota man da propia vivencia para a reflexión. Desmorrer sería algo así como a continuación actualizada do ensaio de Sontang. Ten exactamente a mesma vontade de combate dos tópicos perversos asociados á enfermidade, pero, aquí hai un eu que sofre, que obxectiviza a súa dor. Sen o ton elexíaco do acompañante, sen a urxencia transcendente do moribundo, Annne Boyer escribe sobre a complexa relación co corpo enfermo, sobre a reacción dos outros, que oscilan entre a invasión e o afastamento, sobre a inequidade no acceso aos tratamentos e a cobertura social, sobre o atraso na aprobación de medicacións…
E dinos, por exemplo que “En ocasións resulta máis doloroso falar de ter cancro que telo”, “Preferiría -dinos- escribir sobre calquera outra cousa, non só por medo á dor de examinar a dor, senón tamén polo medo de converter a dor nun produto, Medo de que a mesma historia sexa unha mentira ao servizo da maneira en que funcionan as cousas”.
Abrimos os ollos ou volvémonos máis cegos?, non o sei, pero sei que estas paxinas, cheas de verdade, deben continuar escribíndose porque, como di Boyer:
“A verdade debe escribirse para alguén, un alguén que é todos nós, todos os que existimos nese tira puxa dos vínculos de amor que nos atan á terra e do sufrimento que nos empurra lonxe dela”.
