Para Alexia que fai o seu tránsito,
bruan os océanos que a viron nacer.
As palabras son poderosas. Tal é o seu poder que, ás veces, nomear convértese nun acto de violencia. Hai corpos que berran por ser nomeados, que buscan e rebuscan palabras para poder dar conta da discriminación que senten na pel. Se cadra, necesitamos palabras que están por inventar, por pensar doutro xeito. Desde esta premisa, asumo o reto de compartir as seguintes reflexións consciente de que son tan imperfectas como a linguaxe convocada para expresalas. Pode que tamén o sexa a orde lóxica escollida para transmitilas. Con todo e iso, considero que estamos obrigadas sempre a pensar a actualidade. Así que permítanme, a modo de beneficio de inventario, compartir o que tamén é unha sensación, isto é, ter na escrita unha forma de compromiso con moitas persoas que foxen da patoloxización, tamén a que exercen as palabras, para decidir sobre a súa identidade de xénero.
Elixo a palabra “corpo” para comezar a argumentación sobre o Borrador da “Lei para la Igualdad real y efectiva de las personas trans” co obxectivo de orientar a mirada cara o que na miña opinión é o gume da navalla. Ese gume, que corta sororidades feministas, é no que sempre nos deslizamos cando enfrontamos un problema básico para o tema en cuestión, nomeadamente o que separa o conceptual do anatómico. Nada semella aos ollos da sociedade no seu conxunto máis “natural” que diferenciar entre homes e mulleres. Non obstante, poucos termos condensan tanta cultura e historia como estes.
A inclusión da categoría “xénero” no vocabulario cotiá, grazas en parte ás leis de violencia de xénero, contribuíu a que esta palabra saíra do espazo tranquilo dos libros e as aulas universitarias á vida das rúas, escolas, hospitais e xulgados. O xénero explicouse á poboación como todos eses dispositivos da sociedade e da cultura para que o chegar a ser mulleres ou homes se comprenda en termos de construción e relación. Polo tanto, xa se torna menos natural ese mulleres e homes. Esas etiquetas xerárquicas do poder responden a unha traxectoria, a unha historia e tamén a uns intereses económicos para un determinado funcionamento social.
Na década dos noventa, Teresa de Lauretis e Judith Butler dan forma teórica á crítica de que exista algo chamado “sexo” onde o “xénero” se superpón. As teorías Queer continuarán nesa metodoloxía de “desnaturalización” das categorías do binarismo sexual insistindo no seu carácter de construcións históricas e sociais.
Os feminismos, teóricos e activistas, levan séculos denunciando que a subordinación das mulleres ligada á súa natureza é unha quimera. Sabemos desde Simone de Beauvoir que nada na bioloxía pode explicar a discriminación que sofren as mulleres, basta lembrar a súa célebre frase: “Non se nace muller, chégase a selo”. A configuración teórica posterior do concepto de xénero foi de grande utilidade para poder afondar nesta idea e lexislar en consecuencia, desde o nivel da ONU ata os concellos máis pequenos. Na década dos noventa do pasado século, no inicio da terceira vaga feminista, o gume da navalla volve afiarse. Teresa de Lauretis e Judith Butler dan forma teórica á crítica de que exista algo chamado “sexo” onde o “xénero” se superpón. O propio xénero na súa actuación constrúe o xénero. As teorías Queer continuarán nesa metodoloxía de “desnaturalización” das categorías do binarismo sexual insistindo no seu carácter de construcións históricas e sociais.
A lei trans: debate ou ruído?
Lexislar é un momento decisivo. Lexislar implica recoñecer dereitos e obrigas e, polo tanto, os debates exceden a tranquilidade da teoría para dar conta das necesidades da vida. De feito, se estamos discutindo un borrador sobre os dereitos das persoas trans é porque previamente eses dereitos non se recoñecen ás persoas que así se definen, obrigándoas a que outros, en concreto a través da medicina ou a psicoloxía, falen por elas. O texto desta lei persegue, desde a miña lectura, dous obxectivos fundamentais. Primeiro, recoñecer o dereito de cada persoa a expresar libremente o seu xénero. Segundo, a actuar en consecuencia, mediante o deseño de políticas públicas, para eliminar as condicións que xeran a discriminación. Neste segundo aspecto, na miña opinión tamén, quédase curta, como a maioría das leis de igualdade, que obvian o sistema económico que xera desigualdade e precariedade.
É a identidade de xénero algo libremente decidido ou existe un sexo biolóxico, ou algo “natural” que o determina? Cando desde o feminismo a resposta é que si hai “algo”, non deixo de matinar que estamos entrando en bucle. En bucle para que? Cal é o obxectivo político na defensa do nacer “mulleres”?
No referido ao primeiro dos obxectivos: onde xurde a discrepancia no debate? Permítaseme dicir que non sei se se pode falar de debate ou máis ben dun muro de ruído que dificulta entender o que está en xogo. Con todo e iso, o enfrontamento sitúase de novo nese gume da navalla aludido con anterioridade, formulado da seguinte forma: é a identidade de xénero algo libremente decidido ou existe un sexo biolóxico, ou algo “natural” que o determina? Cando desde o feminismo a resposta é que si hai “algo”, non deixo de matinar que estamos entrando en bucle. En bucle para que? Cal é o obxectivo político na defensa do nacer “mulleres”?
É obvio que os corpos existen con independencia da súa conceptualización. Non obstante, é nas sociedades humanas onde toman sentido e se constitúen en suxeitos de dereitos. A segunda pel dos corpos son os conceptos, danlle forma. Unha forma que escriben e inscriben nun rexistro baixo un nome. Por iso, cando o borrador da lei trans recoñece o dereito á libre determinación da identidade de xénero da persoa, persegue por unha banda visibilizar unha realidade trans que leva anos buscando palabras para vivirse libre e igual e, pola outra, eliminar as discriminacións que sofren as persoas que viven unha identidade de xénero que non se corresponde coa que se lle asignou ao nacer. Isto pon en cuestión que exista algo “natural” sobre o que se constrúe a identidade de xénero.
Si. Por suposto que o cuestiona. Mais a pregunta para min é anterior na orde lóxica: acaso ese “dado natural” non estaba xa posto en cuestión, de facto, polas persoas que o viven e buscan cambiar a sociedade que non llelo recoñece? De estalo, non implicaría isto que requirirlle un tratamento médico ou psicolóxico previo ao recoñecemento é desoír a súa voz e a súa experiencia? Acaso non se converte nunha inxustiza patoloxizar o seu dereito a rexistrar a súa identidade de xénero?
Non comprendo a frivolidade coa que se formula que unha elección non xustifica un cambio na identidade de xénero. A preocupación como feministas debería ser como establecer marcos normativos máis xustos que evitaran a humillación que supón un informe médico ou psicolóxico para poder realizar un cambio rexistral.
Máis alá dun debate teórico sobre quen debe ser o suxeito do feminismo, que as xeracións novas penso que xa enfocan desde outra óptica, o que está no fondo da cuestión para min é que recoñecer o dereito das persoas trans non resta dereitos a ninguén. Considero que a linguaxe non o cambia todo, falta moito para mudar as relacións materiais deseñadas baixo o marco de opresión patriarcal que une a todos os corpos feminizados, e que inclúen maior explotación e violencia para estes. De aí que non comprenda a frivolidade coa que en moitas ocasións se formula que un desexo ou unha elección non xustifica un cambio na identidade de xénero. A preocupación como feministas debería ser como establecer marcos normativos máis xustos que evitaran a humillación que supón un informe médico ou psicolóxico para poder realizar un cambio rexistral.
Encántame unha frase de Holly Lewis: “Cambiar require conciencia e solidariedade, mais cambiar tamén require cambiar”. É certo que a primeira vez que escoitamos “todes” pode resultar estraño, mais a súa enunciación responde á necesidade de buscar unha linguaxe que incorpore corpos que eluden a norma patriarcal segundo a cal o dimorfismo sexual é inamovíbel e, por ende, as palabras que dan conta do mesmo tamén. Outras formas gramaticais serán de uso corrente, cando as usemos de xeito cotiá.
O dereito sempre ten implícito a violencia do poder que pula por manterse, cando un texto lexislativo cuestiona o que se considera máis “natural” do mundo, isto é, que existen dous sexos, igual a nivel teórico debamos abrir todos os debates analíticos posíbeis, sen embargo, noutra dimensión, na da vida, falamos de persoas concretas, de corpos aos que o dereito os marca como “incorrectos”, “equivocados”, “disfóricos”… Só temos que ler o índice de suicidios ou de pobreza das persoas trans e escoitar a incomprensión que narran, para dicir aquilo de que ser feliz segue a ser revolucionario. Hai persoas ás que se lles nega incluso a posibilidade de nomearse, non digamos a de ser felices.
Para seguir matinando:
· Amarelo, Daniel (Coord.) (2020) Nós, xs inadaptadxs. Representaçòes, desejos e histórias LGBTIQ na Galiza. Santiago de Compostela, Através Editora.
· Bernini, Lorenzo (2018) Las Teorías Queer. Una introducción. Madrid, Egales Edicións.
· López, Silvia e Platero, Lucas (Coord.) (2019) Cuerpos marcados. Vidas que cuentan y políticas públicas, Barcelona, Bellaterra Edicións.
· Lewis, Holly (2020) La política de todxs. Feminismo, teoría queer y marxismo en la intersección. Barcelona, Bellaterra Edicións.
