O recente libro de José Gil, Morte e democracia (Relógio d’Água, Lisboa, 2023, 252 pax.), é unha achega complexa e suxestiva de filosofía política. Aborda a relación da morte e a inmortalidade co poder político. É un tema actual por causa da presión dos fundamentalismos relixiosos asociados aos neofascismos. Acaído ao noso tempo, mostra a utilidade de elaborar unha filosofía crítica e pragmática.
A dinámica da espectralidade xera un sistema de fluxos e refluxos de imaxes que edifican sistemas culturais, de goberno. A espectropolítica tira da inmortalidade plusvalías para a gobernación non democrática.
O capítulo I “Paradoxos do pensamento da morte” explica o concepto axial do libro: espectro. O espectro pertence á lóxica da construción das imaxes dos outros, nomeadamente os mortos, que volven e actúan sobre nós. É resultado dunha proxección asimétrica: a imposibilidade dun ente vivo de encontrar o seu simétrico na morte. O seu estatuto é paradoxal: non estando no espazo ten figura, non estando no tempo móvese nel. A súa xénese ten seis momentos: o outro morre; eu proxecto no nada as miñas forzas (de amor, empatía social, etc.); da miña proxección nacerá o espectro (do outro) porque da proxección nada se reflicte e nada retorna; o outro é, polo tanto, aquel que morre e produce un espectro (que contén en si cando está vivo); ese espectro é o foco emisor de forzas de morte que o outro encerra; por causa do devir-outro que sostén a relación social (e a relación de analoxía), eu mesmo encerro virtualmente un espectro (que se actualizará cando morra). O espectro reflúe a nós como exceso (contén unha multiplicidade de espectros de min mesmo e dos outros) e déficit (nada expresa). A produción de espectros depende da imaxinación corporal, a creación de sentido do inconsciente do corpo. O espectro pode empregarse para causar alucinacións políticas reactivas, ou lograr un estatuto de monumento estimulador de accións xustas.
O capítulo II “A experiencia da morte e os acontecementos impensables” analiza o carácter paradoxal dos acontecementos impensables (morte, alma, coñecemento da subxectividade do outro, entre outros). Malia non admitir definición específica, ocorren no tempo. Gil emprega o concepto “disxunción asimétrica”: coincidencia da experiencia do non-acontecemento absoluto co seu non-sentido. Na disxunción entre experiencia e sentido fúndase o exercicio equívoco e diferencial da linguaxe. Por exemplo, hai disxunción entre vida e morte cando a morte do outro xorde como acontecemento, ou cando nace a idea da morte do propio suxeito que pensa que vai morrer. A inmortalidade é un modo de existencia. Nela cohabitan vida e morte: subsístese morto e “vivo” ao mesmo tempo. O corpo da inmortalidade é como o corpo-sen-órganos que describe Deleuze: plano onde circulan intensidades de todo tipo. A dinámica da espectralidade xera un sistema de fluxos e refluxos de imaxes que edifican sistemas culturais, de goberno. A espectropolítica tira da inmortalidade plusvalías para a gobernación non democrática.
Na democracia os espectros son emblemas dadores de vida. No fascismo devires homicidas. A xestión fascista, totalitaria, teocrática, da inmortalidade, ergue transcendencias que producen desigualdades, inxustizas.
No capítulo III “Os espectros e a política”, Gil describe como o pensamento transforma a morte-nada en morte-acontecemento. A crenza na inmortalidade fai nacer espectros que concentran, absorben e emiten forzas. O vínculo social ciméntase nesta proxección de forzas afectivas. Por exemplo, as forzas socio-afectivas dos neofascismos populistas non se expresan da mesma forma que as que animan un artista. A súa carga destrutiva sobreponse á pulsión creadora. Cando unha forza encontra un obstáculo pode transformalo en medio de expresión (arte, amor, humor). Mais, pode someterse a el, obedecer ao impulso que a subxuga (totalitarismo, fascismo, sadismo, masoquismo). Aquí a forza retorna a si, o seu impulso diminúe, fica absorbida pola forza dun líder. Unha das maneiras de captar a forza dos mortos para encarnalos en espectros é apropiarse do cadáver. Isto garante a acumulación dun capital espectral: coa forza dos mortos xérase un plusvalor de poder nos vivos. A espectropolítica deshumanizadora usa mortos-espectros. Os mortos-monumentos, pola contra, intégranse na estabilidade da tradición. Sucesos, ideais, feitos, tamén poden tornarse espectros. Segundo Gil, a relación da política cos mortos define o tempo actual. A diferenza da democracia con outras formas de goberno está na xeración, ou non, de transcendencias: dar aos espectros repouso, nome, enxerilos na historia, ou deixalos no caos do vagar sen fin que ameaza e vixía aos vivos. Na democracia os espectros son emblemas dadores de vida. No fascismo devires homicidas. A xestión fascista, totalitaria, teocrática, da inmortalidade, ergue transcendencias que producen desigualdades, inxustizas.
O capítulo IV “Xustiza, inmortalidade e finitude” examina a posibilidade de construír sociedades sen crenza na inmortalidade, nas que os poderes políticos son inmanentes ao vínculo social. Gil revisa o desexo actual de inmortalidade: fe na invulnerabilidade da existencia presente que debe, por isto mesmo, prolongarse no futuro. O autopeche e autocompracencia reforzan este desexo, potenciado pola acción do Estado que contribúe a que o individuo queira todo para si en detrimento do outro. A inxustiza nace deste corte das relacións na inmanencia. A ecoloxía da liberdade restablece a xustiza: o equilibrio das relacións inmanentes que vinculan o individuo a outros, e a todos coa natureza. Esta ecoloxía da liberdade apóiase na experiencia da finitude: todos morremos, ninguén é inmortal. Deste xeito a rivalidade fica impugnada.
Este ensaio de Gil ten a virtude de explicar polo miúdo como autoritarismos, fascismos e teocracias funcionan para capturar e reorientar o plano intermediario (entre vida e morte, fluxo e corte, silencio e palabra) no que nacen ontoloxía e política.
O capítulo V “Totalitarismo e inmanencia” pregunta: é posible a xustiza? Como? O poder político debe ser inmanente á sociedade. O sistema que máis se aproxima é a democracia. O novo totalitarismo ten rostros: modernización, dixitalización, avaliación incesante. A inmanencia tende a converterse en transcendencia, o individuo libre e singular se envorca na indiferenza da homoxeneidade e resulta capturado por máquinas sociais, administrativas, ideolóxicas. A “democracia inmanente” é o medio no que circulan afectos intensivos dun xeito real (non simbólico, non imaxinario). Extrae dos afectos intensivos impulso para vivir e actuar. A democracia inmanente ten máquinas de conversión da transcendencia en inmanencia. Gil analiza dúas: xustiza e eloxio. Por exemplo, no fascismo o eloxio recorda os mortos para soltalos e encarnalos en homes-espectros ao servizo do líder. Nas democracias conservadoras elóxianse os mortos homenaxeándoos para tirar deles enerxía que falta. Na democracia inmanente o eloxio dos mortos reforza a espectralidade e igualdade dos vivos, o plano que vincula sociedade e poder político.
O capítulo VI “Espectralidade e inmanencia” resalta a importancia da enerxía espectral para unha vida social e individual saudable. Os mortos forman parte da comunidade dos vivos. Os mortos e os corpos dos vivos constrúen o plano de inmanencia da democracia. Destruír o pasado, forma inequívoca de fascismo, trae o retorno das transcendencias. Porén, un pasado no que a espectralidade dos mortos favorece a creación do presente e futuro xustos, é tarefa por facer. O corpo vivo transforma a intensidade espectral en enerxía vital. O corpo vivo, como disxunción asimétrica, ten a potencia de dislocar códigos e recodificar signos (incluída a Terra como feixe de forzas que nos atravesa e nos fai vivir). O anexo “Sobre os vellos e a vellez” é un bo exemplo de como transformar a sociedade para que a pura existencia (non a produción) teña o mesmo valor en todas as persoas.
Este ensaio de Gil ten a virtude de explicar polo miúdo como autoritarismos, fascismos e teocracias funcionan para capturar e reorientar o plano intermediario (entre vida e morte, fluxo e corte, silencio e palabra) no que nacen ontoloxía e política. Unha magnífica mostra do potencial emancipador da filosofía feita con rigor e comprometida coa ecoloxía da liberdade.
