Alén da visión do existencialismo, hai outras posturas filosóficas de certa actualidade, que poderiamos presentar, parcialmente, como herdeiras do gnosticismo nun sentido talvez contrario ao derivado do nihilismo existencialista. Para chegar a elas é preciso desenvolver algunhas das características gnósticas que, nun principio, poden parecer mesmo opostas entre si. Un destes trazos asume a postura de que todo o material é corrupto e, polo tanto, algo a evitar na medida do posible.
Nunha sociedade dominada polo economicismo, o consumismo e o materialismo, as tentativas de oposición ao modelo de vida dominante replican a característica gnóstica, que neste sentido se converte na procura dunha transformación interior que conforme un camiño soteriolóxico, é dicir, unha tentativa de acadar a salvación, que leve consigo repercusións máis alá do individuo. Este camiño non é soamente debedor dunha fe no sobrenatural, como é evidente na postura gnóstica, senón, asemade, dun posicionamento ético que considera inaceptables as consecuencias derivadas dun modo de vida materialista.
A visión maioritaria nesta corrente procura a dilucidación de distintas formas de purificación ou ascese, tanto nun sentido esotérico como na construción dun modelo de vida o máis sustentable posible, austero, na procura da redución do peso que a vida humana ten sobre a natureza, a hoxe chamada pegada de carbono. Os alicerces desta corrente atópanse no pensamento e práctica órfico-pitagórica, e as súas reverberacións chegan a entroncar coa problemática ecolóxica. Onde no pensamento pitagórico e gnóstico o obxectivo da alma é elevarse a través das distintas esferas planetarias ata chegar a disolverse co Absoluto, a herdanza actual deriva en recuperar a visión da unidade entre o humano e a natureza, procurando a integración harmónica de un dentro da outra.
A persoa gnóstica percibía o mundo tamén como un medio para a superación do dualismo entre Deus e o humano. E, así, esa visión leva a comprender outro trazo do gnosticismo que, pola contra, non asume unha postura negativa sobre a materia senón que considera que en toda ela hai sempre un rastro divino, que abrangue todo o natural, desde as estrelas aos máis recónditos lugares da natureza, formando parte todos eles de Deus. Esta segunda característica deviu central na tradición alquímica, cando menos ata que na súa fase final se dividiu nunha ciencia da natureza, especialmente traballada por Paracelso e seguidores, e nun misticismo que se fixo afamado a partir da obra e experiencias do místico cristián protestante Jakob Böhme, que tanta influencia tivo sobre o idealismo e romanticismo alemán do s. XIX.
En canto á visión da ciencia da natureza de Paracelso, atopamos restos dela na recuperación contemporánea de tratamentos para a saúde de corte tradicional, naturopatía, homeopatía e demais enfoques terapéuticos que se basean na interconexión de todo o existente.
A tradición alquímica
A idea contida neste enfoque ―todo ten un rastro divino― mantense presente nas tradición que, alén do antropocentrismo, procuran o respecto para todas as formas de vida, que non se consideran inferiores á humana. Tal posición entronca con cuestións éticas determinantes na actualidade, como, por exemplo, a cuestión do animalismo.
Do mesmo xeito, o misticismo sobrevive en toda procura de integración individual en algo máis grande do que facer parte, e a sobreidentificación coas características dese grupo, conxunto ou colectividade, nos que a identidade individual se disolve.
Sexa como for, a relación co mundo devén esencial na procura da transformación interior, o que é un rastro gnóstico, pois o dualismo entre ser humano e mundo empregábase como chave para a superación do dualismo entre ser humano e Deus.
Esta posición podía defenderse, como diciamos, a partir da asunción dunha conexión profunda existente entre o divino e o humano e, polo tanto, entre o ser humano e o mundo. Deducíase a partir do enlace entre os distintos eóns dos que falan os gnósticos, as distintas emanacións do divino, que se podían entender como un proceso de degradación ou como a permanencia dunha conexión que se mantén entre o divino e o humano, aínda que de forma feble.
Se o gnosticismo adoita entenderse como un sistema dual, realmente a súa postura non ten sentido á marxe da procura da superación de todo dualismo, nun equilibrio que non pode ser o materialismo nin o antropocentrismo, e para o cal fai falta un esforzo de todo humano, ou cando menos, daqueles chamados Pneumáticos e Psíquicos. O camiño sinalado de transformación interior reflectíase vivamente na experiencia do alquimista, aquel que procuraba unha transformación espiritual a partir do traballo material. Non está lonxe das posturas que afirman que a congruencia entre ideas e forma de vida resulta crucial para non sentirse dividido, desgarrado entre consideracións morais e consumismo exacerbado.
Gnosticismo e Ecoloxismo
Do mesmo xeito, se entendemos que o mundo é a chave para recuperar a integración do humano e o divino, o campo fértil para a transformación interior vén da man das accións na contorna, na natureza máis inmediata, un mundo no que se recoñece a herdanza divina. Este enfoque conecta cunha visión crítica co antropocentrismo, no que agroman as visións do ecoloxismo profundo de Arne Naess e o posicionamento doutros pensadores contemporáneos como Bruno Latour, que profundizan na relación entre ser humano e natureza para tentar dar conta dalgúns problemas contemporáneos.
Se o gnosticismo adoita entenderse como un sistema dual, realmente a súa postura non ten sentido á marxe da procura da superación de todo dualismo, nun equilibrio que non pode ser o materialismo nin o antropocentrismo, e para o cal fai falta un esforzo de todo humano.
O gnosticismo empregaba o concepto de emanación para subliñar a interconexión ente todos os eóns e, polo tanto, a construción dunha liña de unión entre o divino e o humano. Como é sabido, Latour desenvolve a teoría do actor-rede, que considera a todos os elementos, sexan ou non humanos, como actores que participan nunha rede de relacións. Esta perspectiva garda similitude coa visión gnóstica, en canto destacan non soamente a interconexión senón tamén a dependencia mutua dos elementos en xogo, desafiando así as dicotomías simplistas entre o divino e o material, o humano e o non humano.
Se no gnosticismo a relación entre o divino e o material é complexa, Latour, ao insistir na axencia dos elementos non humanos, pon en cuestión a dualidade tradicional que separa o social do natural. A súa ontoloxía relacional esténdese alén dos seus conceptos iniciais, afirmando que as cousas non existen en si mesmas senón só en relación con outras cousas.
Se entendemos que o mundo é a chave para recuperar a integración do humano e o divino, o campo fértil para a transformación interior vén da man das accións na contorna, na natureza máis inmediata, un mundo no que se recoñece a herdanza divina.
Latour enfróntase decisivamente a toda concepción moderna, pois esta privilexia ao suxeito, á conciencia humana, por diante dos obxectos ou existentes non humanos, aos que sempre tenta representar. Do mesmo xeito afirma que o modo típico de actuar da modernidade é dividir a realidade en dous polos opostos, que en ningún momento se cruzan: dunha parte, a cultura (o social, o político, rexidos pola liberdade), de outra a natureza (feitos empíricos, naturais, en canto rexidos pola necesidade). A modernidade, así, parte dunha división ontolóxica entre un mundo natural e unha sociedade humana, deixando dunha parte os organismos naturais e doutra as organizacións humanas. A conclusión desta estratexia é que os humanos e o mundo se manteñen en dous planos distintos, facendo difícil pensar a súa interacción.
Este dualismo que a modernidade non pretende superar é responsable dos actos lesivos do humano sobre a natureza, xa que os humanos non poderían ter afectado á natureza de tal modo sen estar convencidos de estar separados de facto, como suxeitos fronte a un obxecto.
Ecos gnósticos na interconexión coa natureza
Pola contra, Latour propón que todas as entidades, todo existente, debe ser tratado como actor que cos seus actos desencadean efectos noutros actores. Dese xeito os existentes non-humanos teñen un papel igual de importante que os humanos. O pensamento de Latour dá lugar a unha ontoloxía plana, horizontal, pois para el todas as interaccións entre os actores se manteñen ao mesmo nivel.
Se correntes antigas e case esquecidas, como o gnosticismo, poden axudar provisionalmente a repensar as estratexias de acción nun momento crucial como o que estamos a vivir, benvida sexa a súa reivindicación.
Vemos a mesma conexión na filosofía da ecoloxía profunda de Naess, onde se destaca a interdependencia e o valor intrínseco de todas as formas de vida na biosfera, e se recoñece unha dimensión espiritual na relación coa natureza. Este aspecto espiritual alíñase coa procura gnóstica da gnose, que implica unha comprensión máis profunda e directa do divino. En ambos casos, enfatízase a importancia dunha conexión espiritual para comprender plenamente a existencia. Esta perspectiva formula recursos e alternativas para non caer na instrumentalización da natureza e avoga por un respecto profundo cara a todos os aspectos da contorna, aspecto que comparte con Latour.
Como vimos, pois, a procura gnóstica de integración do dualismo entre ser humano e mundo leva consigo outra consideración da relación entre eles, a súa decisiva interconexión en tanto emanacións do divino, que asume que para poder actuar é preciso certo coñecemento, que non é soamente teórico pero tampouco pode reducirse a unha mera práctica, que poda servir como chave de transformación coa cal manterse á altura dos desafíos contemporáneos. Se correntes antigas e case esquecidas, como o gnosticismo, poden axudar provisionalmente a repensar as estratexias de acción nun momento crucial como o que estamos a vivir, benvida sexa a súa reivindicación.
