O movemento gnóstico formouse a partir dunha serie de correntes plurais e diversas, que xurdiron nos primeiros séculos da denominada Era Común. O seu propio nome, Gnosticismo, mantén como raíz a palabra gnose, que refire a certo coñecemento que o gnóstico quere alcanzar: nin máis nin menos que a divindade, e a súa finalidade primordial é a identificación co obxecto a coñecer. Este propósito, inspirado pola influencia de Teeteto176 a- b de Platón, sitúa a gnose na senda do autocoñecemento e a exploración filosófica e relixiosa.
É esencial recalcar que un presuposto conceptual que permea todas as formas de gnosticismo é o manifesto dualismo, a loita constante entre o ben e o mal. Aínda que cada corrente elabora formulacións específicas do mito teolóxico, todas converxen na noción dun ser supremo, insondable e imposible de coñecer, con diversos nomes asociados ao platonismo, como o Ben ou o Un. Este ser proxéctase como Paz ou Silencio, dando orixe ao Intelecto e, conxuntamente, procreando un terceiro principio denominado Alma, Espírito ou Sabedoría. Estes principios, emanacións divinas do Un-Ben-Transcendente, constitúen o Pleroma, a plenitude da divindade, unha concepción que resoa coas ideas desenvolvidas por Spinoza en séculos posteriores. Agora ben, na maioría das versións gnósticas, o universo xorde dunha “degradación” da divindade. Este Deus transcendente distínguese do Demiurgo, o creador do mundo e responsable das súas imperfeccións.
Para o gnosticismo, a salvación do individuo está no coñecemento que o leva á unión coa divindade, e pregúntanse se a posibilidade de conseguilo depende exclusivamente da praxe de cada individuo ou se hai certa disposición natural de uns fronte a outros, que facilita ou directamente impide tal aspiración. Este interrogante, se o destino humano está determinado pola conduta e praxe ou por unha esencia preexistente, foi motivo de debate no ámbito gnóstico. No fondo, é a raíz da discusión contemporánea entre determinismos e indeterminismos. A posición tradicional, apoiada por heresiólogos como Ireneo, Hipólito, Clemente de Alexandría e Orígenes, postula a existencia de tres xéneros de seres humanos no ámbito antropolóxico gnóstico: Hílico (material), Psíquico (insuflado coa substancia psíquica do Demiurgo) e Pneumático (insuflado coa faísca divina ou espiritual). Mentres os Pneumáticos están destinados á salvación por esencia, só algúns Psíquicos se salvarán pola praxe, e os Hílicos non accederán á salvación. Pero hai outra interpretación que descarta calquera rastro de determinismo antropolóxico natural, onde os chamados Hílicos son aqueles que viven apegados ao mundo material, os Psíquicos son os que teñen respostas ou comportamentos intermedios, e os Pneumáticos son os verdadeiros gnósticos, que seguen polo coñecemento o desexo de salvación. Nunha ou outra visión, pódese interpretar que algúns humanos poderán recoñecer máis facilmente a súa semellanza con Deus, e actuar en consecuencia, mentres que outros percibirán o divino como algo totalmente alleo.
O Nihilismo, herdanza gnóstica da contemporaneidade
De feito, probablemente unha das herdanzas que continúan vivas na época contemporánea é o nihilismo, xa descrito por Nietzsche a finais do s. XIX, e desenvolvido ao longo de todo o século XX por, entre outros, o existencialismo. O nihilismo leva aparellada a actitude de non recoñecer ningún sentido, valor ou propósito á vida, e implica vivir no medio dunha crise filosófica, cuxos orixes se remontan ao século XVII, cando a situación espiritual do ser humano moderno comezou a tomar forma.
Un dos aspectos que define esta situación é a soidade do ser humano no universo físico da cosmoloxía moderna, entendido e vivenciado coma un xigantesco mecanismo que funciona totalmente á marxe do humano, e cunha extensión e amplitude xa inimaxinable para o humano, o que o fai inaccesible e mesmo indiferente, dando lugar con iso, parcialmente, a unha vivencia dual, a que implica a separación tallante entre ser humano e universo.
Baixo este ceo desapiadado, o ser humano toma conciencia do seu completo abandono. Neste contexto, o nihilismo convértese nun síntoma que esixe unha reflexión profunda sobre o significado da existencia nun cosmos que perdeu a súa antiga coherencia e significado.
Tal formulación dualista implica outra a ollos gnósticos: o dualismo entre o mundo e Deus, que son termos que poden interpretarse como contrarios, e non necesariamente como complementarios, fundamentándose na experiencia humana profunda da separación entre o eu e o mundo.
Nesta configuración de tres termos ―ser humano, mundo, Deus― o gnóstico ve unha unión esencial entre o humano e Deus, en oposición ao mundo. Con todo, esta unión esencial vese frustrada pola separación imposta polo mundo. Este sentimento de desunión absoluta entre o humano e o mundo, que se experimenta como un feito fundamental, proxéctase nunha doutrina obxectiva no ámbito teolóxico. Segundo esta doutrina, o Divino é un estraño para o mundo, non participa nin ten repercusión no universo físico, e o verdadeiro Deus, estritamente transcendental, permanece descoñecido e inalcanzable a través das analoxías mundanas.
Baixo este ceo desapiadado, que perdeu a súa antiga veneración, o ser humano toma conciencia do seu completo abandono. A soidade inherente, derivada da revelación deste abandono, maniféstase no sentimento de vulnerabilidade fronte a un universo aparentemente indiferente. Neste contexto, o nihilismo convértese nun síntoma que esixe unha reflexión profunda sobre o significado da existencia nun cosmos que perdeu a súa antiga coherencia e significado.
Do Nihilismo ao Existencialismo
Este proceso de reflexión condúcenos ao corazón mesmo do existencialismo moderno, onde filósofos como Jean-Paul Sartre tentaron enfrontar directamente a angustia e a desolación que acompañan á conciencia da liberdade radical e a responsabilidade individual. A liberdade, neste contexto, preséntase como unha carga abafante, xa que o ser humano atópase abandonado á súa propia existencia sen un propósito predefinido. Esta ausencia dun propósito predeterminado aseméllase ao baleiro existencial, un baleiro que o existencialismo recoñece como inherente á condición humana.
A confrontación con este baleiro impulsa ao ser humano para crear o seu propio significado e valores nun mundo aparentemente carente deles. Con todo, esta empresa non está exenta de contradicións e tensións, xa que a creación de significado enfronta a resistencia do nihilismo, que segue sendo un recordatorio persistente da falta de fundamentos obxectivos no universo.
De feito, a raíz do nihilismo ficou sinalada cando Nietzsche proclamou o seu afamado “Deus morreu”, co que se refería inicialmente ao Deus cristián. Nun contexto gnóstico, poderiamos resumir a súa base metafísica afirmando que “o Deus do cosmos morreu”: deixou de ser divino para nós e perdeu o seu papel como guía nas nosas vidas. Aínda que esta catástrofe ten un alcance menor que a morte do Deus cristián, o baleiro resultante fíxose sentir profundamente. Para Nietzsche, o nihilismo implica a desvalorización dos valores máis elevados, e a súa causa é a idea de que non hai razón para asumir un máis aló, unha divindade ou unha moralidade personificada.
Esta análise tamén se aplica, de maneira paradoxal, á postura gnóstica. A pesar do seu extremo dualismo, o Deus transcendental representa a transcendencia máis radical, pero a diferenza doutras concepcións, non garda unha relación positiva co mundo sensible. Non é a esencia ou causa, senón a súa negación e supresión. O Deus gnóstico, totalmente diferente e descoñecido, convértese nunha concepción nihilista para a relación do ser humano coa realidade circundante. Non emana ningunha lei del para a natureza nin para a acción humana como parte da orde natural.
O Deus gnóstico e a liberdade radical
Este enunciado gnóstico aseméllase, en certos aspectos, ao razoamento de Sartre. A transcendencia total, representada polo silencio, leva a Sartre a argumentar que, dado que “non hai ningún signo no mundo”, o ser humano “abandonado” reclama a súa liberdade e non pode evitar cargar con ela. El “é” esa liberdade, sendo “o seu propio proxecto”, e “todo lle está permitido”. Con todo, esta liberdade, aínda que desesperada, inspira máis temor que exultación.
O existencialismo eríxese como unha filosofía da acción e a responsabilidade, desafiando ao individuo a non sucumbir ao nihilismo pasivo, senón a asumir a tarefa audaz de forxar o seu propio destino.
O nihilismo, na súa esencia, desafía as estruturas tradicionais de significado e valores, deixando ao individuo nun estado de incerteza e desorientación. A filosofía existencialista, consciente desta realidade, non ofrece respostas fáciles, senón que convida ao individuo a enfrontar a verdade espida da súa existencia e a asumir a responsabilidade de darlle significado.
Ao explorar estas cuestións, a filosofía existencialista ínstanos a abrazar a liberdade radical, mesmo cando esta liberdade conleva a carga da responsabilidade individual e a incerteza inherente á creación de significado nun mundo nihilista. A existencia, en última instancia, revélase como unha obra en constante evolución, onde o individuo, na súa loita co nihilismo, pode atopar a posibilidade dunha autenticidade radical e unha liberdade creadora. Neste sentido, o existencialismo convértese nun intento valente de vivir co nihilismo, transformando a crise filosófica nunha oportunidade para a exploración profunda da existencia humana. Este acto de autenticidade e creación, arraigado na confrontación co nihilismo, pode ofrecer unha resposta á pregunta fundamental de como vivir significativamente nun mundo que perdeu as súas antigas certezas e fundamentos.
Neste contexto, o existencialismo eríxese como unha filosofía da acción e a responsabilidade, desafiando ao individuo a non sucumbir ao nihilismo pasivo, senón a asumir a tarefa audaz de forxar o seu propio destino. Esta tarefa implica un constante proceso de autoexamen e elección consciente, onde o individuo, consciente da súa liberdade radical, pode atopar a forza para enfrontar o nihilismo e construír un significado auténtico no medio da incerteza.
Con moita probabilidade, esta procura dun vivir responsable que asume a falta de referentes directos que nos guíen na nosa conducta é debedora do movemento gnóstico, inspirador ao longo da historia de distintos momentos importantes da evolución da relación entre ser humano e mundo.
Así mesmo, esta formulación lévanos a reflexionar sobre o que implica ir máis aló do materialismo máis descarnado propio das sociedades occidentais contemporáneas, para postular unha viaxe de autocoñecemento e de reflexión profunda sobre o verdadeiramente importante nun mundo que se manifesta máis como un armazón de datos, algoritmos e reaccións mecánicas, que como un fogar onde desenvolver aquilo que nos converte en verdadeiramente humanos.
