“Casos como Pegasus colocan fronte ao espello o tipo de mundo no que vivimos”
A mediados de abril, un artigo de The New Yorker, seguindo un informe de Citizen Lab (laboratorio interdisciplinario canadiaso que estuda os controles da información e a vixianza na rede que supoñen unha ameaza para os dereitos humanos), fai público a espionaxe de políticos independentistas cataláns mediante o software Pegasus. O goberno nega ser responsable desa espionaxe, aínda que máis tarde o CNI recoñecerá en sede parlamentaria que varios dirixentes independentistas foron espiados con autorización xudicial en outubro de 2019. A cousa complícase máis ao se facer público que o propio presidente Sánchez e polo menos tres ministros tamén foran espiados mediante o uso do mesmo software, de fabricación israelí, e do que se di que só o posúen os Estados.
Partindo deste caso, que xa recibiu atención nas páxinas de Tempos Novos, entrevistamos ao profesor David García-Marín, da Universidade Rey Juan Carlos de Madrid (URJC), sobre o que algúns analistas denominan a “sociedade da vixianza”. Licenciado en Xornalismo e Doutor en Socioloxía, na especialidade de Medios de Comunicación e Sociedad do Coñecemento, García-Marín imparte aulas na URJC sobre novas tecnoloxías e sociedade da información e produción radiofónica. É coautor dunha decena de libros sobre comunicación dixital, innovación pedagóxica e o fenómeno da desinformación, entre os cales están La posverdad. Una cartografía de los medios, las redes y la política (2019), El algoritmo de la incertidumbre (2021) e Manual de periodismo y verificación de noticias en la era de las fake news (2021).
Alén dos detalles periodísticos e as implicacións para a política española inmediata, que nos di o caso Pegasus respecto do uso de novos medios de vixianza?
O Caso Pegasus representa só un exemplo do enorme nivel de vixianza que atopamos nun mundo informacional como o actual. Desde hai unhas décadas, a información converteuse na materia prima esencial sobre a que pivota a riqueza e o poder. Moitos consideran que a nosa é unha Sociedade da Información. Porén, tal como afirmaba Castells hai xa varios anos, todas as sociedades humanas foron “da información” porque en todas elas a información tivo un papel relevante. Mais, na actualidade, a dimensión que asumíu a información é moito maior. Non só ten, coma noutras épocas, valor social, senón que é un elemento fundamental para todas as ordes da vida. Por iso, no canto dunha Sociedade da Información, vivimos nunha Sociedad Informacional, onde a información é a base que sustenta o modelo socioeconómico e político. Non é unha sociedade con información, senón unha sociedade que se cimenta na extracción e o control dos datos. Isto explica que as compañías con maiores beneficios da actualidade son aquelas que traballan coa información, cos datos. En definitiva, casos como Pegasus colocan fronte ao espello o tipo de mundo no que vivimos, onde controlar a información equivale a exercer o poder.
Hai quen falan dunha batalla entre Estados pola hexemonía na economía global, unha resistencia por tanto dos Estados Nación a ceder o seu poder.
Os Estados Nación entraron en declive hai xa varias décadas. Nun mundo globalizado onde as institucións supranacionais adquiriron un enorme poder -Europa é un exemplo-, non ten moito sentido seguir falando do Estado Nación como ese Estado forte e totalmente soberano que se consolidou durante o século XX. Vímolo en España durante a crise que se iniciou en 2008. A capacidade de países como Grecia, Italia ou España para afrontar a gran depresión aplicando as súas propias fórmulas resultou moi limitada. O Estado Nación dou paso a un Estado-Rede onde os gobernos nacionais son crecentemente interdependientes de forzas alleas, non só doutros países e institucións internacionales, senón tamén de determinadas empresas como son os grandes bancos. En parte, aquí vemos unha das causas da recente explosión de forzas políticas populistas marcadamente nacionalistas en diferentes países europeos.
Outros analistas en cambio falan da emerxencia dun “neofeudalismo”, no que o control sobre os algoritmos se traduce en control sobre as grandes empresas mediáticas e sobre a información, e este control sería a base duns novos señores da terra transmutados en “señores do aire”, como os chama o filósofo Javier Echeverría. Cres que este modelo reflicte mellor a actual situación?
Si, atópome máis cercano a esa visión “neofeudalista”. Como dicía antes, na nova economía informacional a materia prima é o dato, mais só coa extracción de grandes cantidades de información, as compañías non terían nada. Precisan un instrumento para depurar e dar sentido a eses datos. O algoritmo é o instrumento que utilizan as compañías do capitalismo informacional para lle dar valor á información. Por iso, os algoritmos son o secreto mellor gardado de empresas como Google e as grandes plataformas. Pensemos nun servizo como Uber. É unha plataforma que ofrece desprazamentos (automóbiles) a persoas que necesitan moverse dun lugar a outro. Porén, esta empresa non é propietaria dun só coche, nin ten traballando directamente para ela un só condutor. Se Uber non ten nada disto, de que é dona esta compañía? Uber só posúe unha cousa, pero é o ben máis importante que se pon en xogo en todo o modelo: a xestión dos datos algoritmicamente procesados que conectan as necesidades dos pasaxeiros coa oferta de vehículos dispoñible. Por iso, Srnicek na súa obra Capitalismo de plataformas (2018) define a este tipo de empresa como “austera”, xa que non posúe practicamente nada do que se pon en xogo na prestación do servizo; mis, iso si, é dona do máis relevante: a información.
Se a irrupción de internet e os dispositivos dixitais foi vista por algúns autores (penso, por exemplo, en Pierre Lévy e a súa idea dunha “intelixencia colectiva” e unha “democracia en tempo real”, mais tamén nas expectativas que abrían os primeiros traballos de Manuel Castells) case como o anuncio do inmediato cumprimento dunha utópica democracia horizontal que escaparía aos vellos controles xerárquicos. Que pasou para que agora esteamos falando dunha “infocracia” (Byung-Chul Han) ou dun “capitalismo da vixianza” (Shoshana Zuboff) ou “de plataformas” (Nick Srnicek)?
“Gillmor falaba da emerxencia do xornalismo cidadán sen advertir que unha posible consecuencia do empoderamiento informativo dos antes coñecidos como a audiencia podería ser o estourido do fenómeno de desinformación e fake news que vivimos na actualidade”.
A min non me sorprendeu esa evolución. O problema é que fomos demasiado celebradores no inicio da chamada Web 2.0. Desde 2004, comezaron a proliferar teorías relativas ao empoderamiento comunicacional dos cidadáns só polo simple feito de ter novos instrumentos tecnolóxicos como as plataformas dixitais e as redes sociais. Asumimos de forma acrítica que a nova ferramenta só se utilizaría con fins loables, como a colaboración cidadá, a construción compartida do coñecemento ou a democratización do discurso público. É evidente que as redes dixitais permítennos facer todo iso. Nesa época, Gillmor falaba da emerxencia do xornalismo cidadán sen advertir que unha posible consecuencia do empoderamiento informativo dos antes coñecidos como a audiencia podería ser o estourido do fenómeno de desinformación e fake news que vivimos na actualidade. As redes permiten os procesos de intelixencia colectiva que describe Henry Jenkins en Convergence Culture (2008) ou Clay Shirky en Cognitive Surplus (2010), mais tamén activan campañas de ciberacoso, vixianza masiva e propagación de discursos de odio, usos disfuncionais que non se albiscaron ao principio.
Cómpre abandonar logo os relatos tecnoutópicos…
Ese foi o relato dominante… Xa daquela houbo algún académico discordante que tiña unha visión menos optimista da incipiente sociedade dixital. En 2008, Matthew Hindman, profesor da Universidade George Washington, publicou un libro titulado The Myth of dixital Democracy, cuxa tese principal defendía a necesidade de diferenciar entre ter voz na Rede e resultar influente. Afirma que Internet brindounos como cidadáns a posibilidade de producir contidos e de formar parte da conversación pública, mais que remate influíndo nas cuestións relevantes que o afectan segue sendo mínima. Internet non empoderou aos sen voz, senón que potenciou o poder dos individuos pertencentes aos grupos hexemónicos xa empoderados antes da eclosión dixital. Vala un exemplo. No século XX, calquera político debía pasar polo filtro dos medios para colocar as súas mensaxes. Durante as súas campañas políticas e o seu mandato, Donald Trump non precisou dos medios porque el mesmo tiña máis seguidores en Twitter que case calquier medio de comunicación estadounidense. Pola contra, o cidadán tipo segue tendo a mesma (nula) capacidade de influencia que antes. Daquela, quen ten reforzado o seu poder? Onde está a democratización do discurso?
“Internet brindounos como cidadáns a posibilidade de producir contidos e de formar parte da conversación pública, mais a influencia nas cuestións relevantes que o afectan segue sendo mínima. Non empoderou aos sen voz, potenciou o poder dos individuos pertencentes aos grupos hexemónicos xa empoderados antes da eclosión dixital”.
Ti colaboras con grupos que promoven modelos alternativos de educomunicación que cren, acollendo a idea de Jean Claude Cloutier, que si é posible formar unha cidadanía “emirec” (tanto emisora como receptora) fronte ao “prosumidor” xerado polo mercado. Por que cres que estas propostas seguen atopando resistencias no deseño dos currículos do ensino preuniversitario?
Existe unha dobre resistencia. A primeira prodúcese “desde arriba”, desde as forzas dominantes. Unha forma de exercer o control sobre a poboación é erradicar do sistema educativo toda intención crítica. Nada novo, xa que isto sempre existiu. Porén, hai tamén unha resistencia “desde abaixo”, onde moitos docentes e estudantes prefiren atarse ao modelo coñecido no canto de explorar outros camiños. A transformación esixe un esforzo para saír da zona de confort na que todos fomos programados. Cando unha forma de ver a educación solidamente establecida opera nas mentes dos suxeitos, é moi complicado que estes “desaprendan” e miren noutras direccións.
Nun texto publicado nunha obra colectiva (El algoritmo de la incertidumbre, Gedisa 2021), defendes que, aínda que o mundo continuará nun proceso de maior dixitalización, produciuse un cambio polo cal certas nocións aplicadas ao dixital xa non servirían para definir a situación actual, e por esa razón propós falar de “sociedade posdixital”. En que se diferencia a nova situación da precedente?
O termo “dixital” baleirouse de significado. Xa non di nada. Cando todo, mesmo o analóxico, pode ser doadamente dixitalizado, que significa que algo sexa dixital? Os medios máis analóxicos (a radio, a prensa) están cheos de procesos dixitais. A palabra “dixital” xa non é definitoria dunha época, porque pasamos a outra fase. Serviu para un mundo onde se construíu a infraestrutura técnica que soporta o mundo dixital mais, superada esa fase, debemos mirar cara outros termos que describan mellor o mundo de hoxe.
Best sellers como Big data. La revolución de los datos masivos (Mayer-Schönberger y Cukier, 2013) ou Homo Deus. Breve historia del mañana (Yuval Noah Hariri, 2016) convocábanos no hai moito a aceptar ao ser humano coma un “algoritmo obsoleto” e confiar en que o Big Data acabará sabendo mellor ca nós mesmos o que nos convén, co que as nocións de privacidade e autonomía persoal perderían toda vixencia. Unha utopía que a algúns lles parece máis ben unha perigosa distopía. Que nos poden axudar a contrarrestar a posibilidade dese futuro distópico?
Unha clave é reflexionar sobre estas cuestións desde unha perspectiva humanística, aspecto que abordamos varios autores nunha obra colectiva —de próxima publicación— que tratará sobre esta invasión do algoritmo. Neste sentido, debemos esquecer o carácter místico, case sagrado, que moitas veces outorgamos á tecnoloxía, e situar ao humano no centro da reflexión. Debemos considerar a tecnoloxía algorítmica como unha produción humana máis, unha ferramenta que só nos axudará se facemos un uso correcto dela. Finalmente, é preciso pensar que o algoritmo é falible porque os seus creadores o son. Un algoritmo non deixa de ser unha fórmula matemática que incorpora os nesgos e as formas de ver o mundo dos seus deseñadores. Por tanto, resulta fundamental, dun lado, aprender a deseñar algoritmos con responsabilidade, integrando saberes multidisciplinares que integren, entre outros, coñecementos humanísticos e computacionais. Doutro, é urxente a implementación dunha alfabetización algorítmica que impulse a capacidade crítica do cidadán no seu desempeño diario con estes enxeños matemáticos.
