En Capitalismo Libidinal atribúe unha “xordeira libidinal” á esquerda, isto é, unha escasa atención polas dimensións políticas asociadas cos desexos, suxerindo, ao tempo, que, se a esquerda segue insistindo en centrar a batalla ideolóxica coa dereita na cuestión da obxectividade e a verdade, sempre perderá. Non implica isto dar por perdida toda aspiración a unha política gobernada por unha racionalidade fundada na pretensión de verdade?
Que é a verdade? Pierre Hadot e Michel Foucault desenvolveron toda unha reflexión sobre a orixe da filosofía en Grecia. En ambos os dous casos hai unha idea polémica, subversiva, que fai cambalear moitas ideas instaladas, segundo a cal a filosofía non emerxe en primeiro lugar como un discurso especulativo sobre as cousas, senón como o que Hadot chama (malia ser un termo equívoco e el sábeo) un “exercicio espiritual”. Isto é, a filosofía emerxe como unha práctica de transformación dun mesmo. El di que todas as escolas desa época son escolas onde a filosofía non se exerce en tanto que discurso senón como prácticas discursivas e non discursivas de transformación dun mesmo. E Foucault engade algo: a filosofía comeza cun concepto de verdade que non sería a verdade como adecuación do discurso e a realidade, senón como aquilo que habilita a transformación dun mesmo. Verdade é aquilo ao que cómpre abrirse, cara o que cómpre se desprazar para transformarse un mesmo.
Traiamos este discurso ao presente…
No presente, o que eu me preguntaría é se a verdade que move ás persoas que queremos cambiar o mundo en clave de igualdade, de liberdade, de xustiza, non tería máis que ver con esta segunda verdade, unha verdade existencial; non tanto a verdade dos feitos, do discurso científico, unha verdade neutra, desinteresada, imparcial, obxectiva, como a verdade que permite unha transformación das cousas. Cal é a verdade que habería que disputar? É a verdade obxectiva sobre as cousas, que se oporía á “verdade” da propaganda, ás fake news, aos bulos, á desinformación? Ou hai outra verdade que é esta na cal un se xoga a súa vida sobre a terra? A nivel individual, por exemplo a psicanálise aposta por esta verdade, por tocar algo no suxeito que vai habilitar un cambio para deixar de sufrir. Sería a verdade do suxeito. Mais, e a nivel colectivo? Coido que ten que ver co desexo, con como queremos vivir, como cremos que paga a pena vivir, cal é a vida boa, un concepto de verdade que estaría máis ligado ao desexo que á obxectividade. Podería haber determinadas prácticas políticas que xogasen en torno a este concepto de verdade, unha maneira de falar que non tratase de convencer, pedagoxizar, ensinar a verdade a quen non o sabe, senón contaxiar outro desexo, o desexo de vivir doutra maneira, unha verdade que supuxese unha transformación dos suxeitos.
“Paréceme que a esquerda non sabe moi ben cal sería esa verdade existencial”.
Creo que así enfocado se entende moito mellor a reivindicación que no seu libro fai de Pasolini, cando di que cómpre volver a ese Pasolini que fala dunha nova reorganización do desexo capaz de quebrar a mentalidade tradicional. Neste punto veume á memoria un vello ensaio de Racionero, Del paro al ocio, no que opuña á ética austera do protestantismo dos países nórdicos que, segundo a tese de Weber, sería o “espírito” do capitalismo, a moral hedonista e desinhibida do sur católico-pagán. Mais neste momento semella que o capitalismo xa deixou de ser calvinista e se ten apoderado tamén do desexo. Seguirá sendo útil hoxe a evocación do desexo ao xeito de Pasolini?
O que está en xogo na lectura que eu fago de Pasolini é: quen di a verdade sobre o humano? O cálculo? Se a verdade sobre o humano é matematizable, estaría do lado das máquinas, da IA, da tecnoloxía, e dunha lóxica cuantitativa na cal o mercado se fai forte. Somos os humanos máquinas de calcular? Xógase todo nesta lóxica do cálculo? Ou habería outra lóxica existencial coa que poderiamos poxar contra o neoliberalismo? Verbo disto, Pasolini dinos “hóuboas, houbo outras verdades”. E eu, ao reivindicar a “sociabilidade do sur”, do que falo é de sociedades nas cales a capacidade tecnolóxica de asegurar mediante o cálculo unha certa eficacia non tería toda a verdade sobre o humano, senón que habería cousas máis importantes, máis valiosas, en tanto que entrañan unha vida mellor e a posibilidade dunha transformación: o vínculo, a festa, a concepción tráxica da existencia, o asumir que existe o mal, o saber facer co que hai. A pregunta seguiría estando aí: con que verdade existencial, que idea outra de vida boa, podemos enfrontar ao neoliberalismo? Paréceme que a esquerda non sabe moi ben cal sería esa verdade existencial. No caso da esquerda máis convencional ao xeito do PSOE, se limitaría a unha xestión un pouco menos grave da situación, mais cal sería a verdade que oporía?
“Como entender Vox se non como unha reacción contra esa secuencia de política transformadora do 15M, Podemos, o movemento feminista e Cataluña o 1 de outubro?”.
Cal?
Ningunha! E, no caso da esquerda á esquerda do PSOE, tampouco sabería dicir cal é a verdade que se xoga nin cales son os “exercicios espirituais” que se nos propoñen para acadar esoutra verdade. Yolanda Díaz fala todo o tempo de “cambiar a vida da xente”, isto é, a xente non cambia a súa vida, faino a política, para ben ou para mal. Porén, no caso de movementos de rúa nos cales eu puiden participar, como o 15M, aí si me parece que había verdades en xogo, verdades que tiñan que ver cos corpos que se reunían, coas maneiras de estarmos e relacionarmos, cunha política que nos tomaba como suxeitos activos, non como obxectos da política doutros, aos que votan ou animan desde as redes sociais, senón unha política na que un é suxeito, un suxeito que se move en función de algo que para el é unha verdade. Eu creo que o canto de Pasolini é un canto nostálxico de verdades existenciais que no seu momento fixeron obstáculo ás lóxicas capitalistas, fronte a unha vida sometida ao traballo, puro cálculo, eses valores que describía Max Weber como “desencantamento del mundo”. Eu creo que aínda hai pegadas, restos e marxes dunha vida que sabe facer alén do cálculo e das tecnoloxías, alén dun certo confort tecnoloxicamente equipado. E a pregunta sigue sendo que tipo de verdade existencial podería desafiar a verdade establecida, que definición do humano non se reduce á propiedade, ao consumo e a unha vida confortable sometida ás tecnoloxías e ao seu control sobre as cousas.
Amador Fernández-Savater (foto de Elvira Mejías)
Parece propoñer como modelo de sociabilidade alternativa grupos que, en ámbitos reducidos, conseguen construír pequenas utopías con novas relacións, como foi o 15M ou, a nivel internacional, Chiapas, que tamén se cita no seu libro. Mais, fronte a ese optimismo do pequeno, alguén se podería preguntar: que poden eses grupos? Que pode Chiapas, o 15 M, contra todo isto que agora mesmo nos vén enriba, a suma de Trump de novo na presidencia dos Estados Unidos, Milei en Arxentina e a ultradereita avanzando en Europa?
AFS.- Receitas do que pode garantir a nivel macro un futuro mellor, non teño, xa me gustaría. Creo, paradoxalmente, que as opcións de ultradereita si que perciben un poder neses movementos. Como entender Vox se non como unha reacción contra o que foi esa secuencia de política transformadora que comeza no 15M, segue con Podemos, segue co movemento feminista e con Cataluña o 1 de outubro? Paréceme imposible entender o auxe de Vox se non é como un contragolpe contra todos eses movementos que desestabilizaran unha certa orde de cousas. Esa orde activa agora na súa defensa a opción bruta, por así dicilo, o que un amigo chama o “franquismo de retagarda”. Se as cousas van demasiado lonxe, actívase ese “franquismo de retagarda” para defender o statu quo. Paréceme que todas esas dereitas están reaccionando contra os movementos migratorios, que son a súa maneira un movemento social, contra os movementos de mulleres e o LGTBI+, que entrañan un cuestionamento das reparticións de rol, de xénero, da economía dos coidados. Están reaccionando contra outros modos de entender a política, en EEUU contra movementos como Black Lives Matter. Todo isto faime pensar que eses movementos no son tan débiles e que, curiosamente, é o inimigo quen realmente ve a súa forza. O que si me parece que son débiles son as opcións da esquerda tradicional, porque intentan xestionar o sistema capitalista sen pretender transformalo, nin sequera ao modo reformista, non xa ao modo revolucionario.
“Foron sempre un puñado de loucos os que comezaron todos os cambios sociais, un puñado de obreiros, un puñado de negros, un puñado de mulleres, un puñado de escravos…”.
Entendo que vostede non cre na capacidade reformista dos gobernos socialdemócratas que, por exemplo, na UE intentan contrarrestar o avance das dereitas.
Hai políticas de contención, nin sequera hai un reformismo. Mais o sistema que intentan conter é imposible de conter pola súa propia natureza, non se deixa embridar, non se deixa limitar nin regular, e menos agora. Desa forma a esquerda queda como aprisionada e defensora do statu quo e o malestar contra ese statu quo xira cara a dereita, o cal resulta nefasto. Nese contexto, coido que os movementos de transformación, aínda que son micro e non teñen unha opción institucional, nin sequera un partido, provocan conmocións no tecido social. O auxe da dereita é unha resposta contra eses movementos sociais, aproveitando unha decepción constante cos gobernos progresistas. Porque, gaña Trump ou perde Kamala Harris? É obvio que perde Kamala Harris: Trump apenas medra en dous millóns de votos, pero Kamala Harris perde seis. En Arxentina, gaña Milei ou perde o kichnerismo? Perde o kichnerismo, Milei recolle unha gran decepción co kirchnerismo.
Cal sería, daquela, a súa proposta para a esquerda?
O desafío sería inventar un novo diálogo entre opcións progresistas que realmente queren cambiar algo (e non simplemente xestionar ou conter o existente desde o institucional) e os movementos sociais que traballan a outros niveis. Deixar de ver, en primeiro lugar, eses movementos como “pouca cousa”. Porque os grandes cambios na sociedade sempre os trouxeron movementos que naceran como pouca cousa. Foron sempre un puñado de loucos os que comezaron todos os cambios sociais, un puñado de obreiros, un puñado de negros, un puñado de mulleres, un puñado de escravos… E, con todo, iso ten uns efectos de resonancia e contaxio enormes. Eu creo que un diálogo que recoñeza a outra parte entre políticas de esquerda ou progresistas, abertas a unha transformación de si mesmas (porque está visto que o monstro non se deixa cambiar e elas soas non poden con el), e os movementos sociais, abertos a unha colaboración, aínda que sexa tensa e conflitiva co institucional, podería resultar nalgo que podería poñer un límite a este ascenso da extrema dereita.
Mais a percepción negativa maioritaria que hai respecto das esquerdas, creo eu, non é que se limiten a xestionar o capitalismo senón que se levan mal entre eles, que as distintas sensibilidades dos grupos non conforman unha auténtica fronte común como a que a dereita cada vez máis está conseguindo. Por poñer o exemplo do feminismo, a escisión entre as reivindicacións LGTBI+ e o feminismo digamos “clásico” que denuncia o “borrado” da muller (como no último congreso do PSOE) non amosa que falta a capacidade de construír un discurso que asuma tamén a diversidade?
A vida mesma é esa proliferación de diferenzas que entran en conflito. A cuestión é se podemos desenvolver un tipo de cultura política que estea á altura diso, á altura da vida mesma, que non aspire a unha especie de harmonía como unidade, o que sempre me parece sospeitoso. Como me di un amigo: “sempre que me falan dunha parella harmónica, pregúntome quen está harmonizando a quen”. Da harmonía na unidade política poderiamos sospeitar o mesmo, que hai un que está harmonizando os demais, que está sometendo os demais. Eu creo que hai unha idealización da unidade, da harmonía, das frontes homoxéneas, que é algo que habería que superar. As diferenzas que baten non son o mal. Habería que elaborar unha cultura política que soubese pasar sen a referencia á harmonía, que sempre é unha referencia a unha unificación, a unha eliminación de diferenzas, a unha homoxeneización, que soubese facer outra cousa que non fose unha pelexa por neutralizar ou destruír o outro, que é un modelo de guerra no tratamento das diferenzas.
Podería dicirse que é iso o que ten acontecido nos grupos á esquerda do PSOE en España?
Si, é o que se ten visto dentro de Podemos, dentro das opcións municipalistas, dentro de Sumar, a incapacidade de inventar unha cultura política que, no tratamento das diferenzas, escape da alternativa entre harmonía, unidade, homoxeneidade, por un lado, e polo outro a guerra, a inimizade, a destrución ou eliminación do outro. Témolo visto dentro de Podemos, por exemplo: a súa decadencia non só ten que ver con ataques externos, como nos din, senón da súa propia confusión entre inimigo e adversario, da incapacidade para asumir unha diferenza que choca e que nos fai crecer no conflito sen aspirar nin á harmonía nin á guerra.
“Habería que elaborar unha cultura política que soubese pasar sen a referencia á harmonía, que sempre é unha referencia a unha unificación”.
Como facelo?
A min gústame dicir que deberiamos poder elaborar de maneira creativa a discordia. Hai discordia: ti pensas unha cousa, eu penso outra, vouche levar a contraria nisto, vouche buscar as cóxegas… Esas diferenzas en discordia poden ser interesantes se hai un lazo de crítica construtiva, de recoñecemento do outro e recoñecemento de que hai algo común. É outra cultura política, outra idea e outra práctica da política, outras verdades existenciais, por volver ao principio.
Estaría aí algo do que vostede chama a “política da impureza”?
Claro. Sería algo da política da impureza, mais non só aí, non só na política dos partidos e os políticos. A política da impureza pénsoa tamén en relación co que non é esquerda, o que non se nomea como esquerda, nin se nomean como movementos emancipadores. Tamén cómpre asumir a impureza do mundo, que o noso mundo non está só feito de persoas de esquerda que queren derrocar o capitalismo, senón tamén doutra morea de xente que ten outras ideas ou non ten ningunha idea sobre a política, e coas cales o cambio e a escoita son necesarios. A min o que me interesa é se podemos poñer un oído a todo aquilo que, en principio, como non concorda co que nós pensamos, desprézase. A política da impureza é entrar nun certo barro no que non estás nun confort de xente idéntica que di e fai o que ti cres que se debe dicir e facer, senón onde hai diferentes formas de vida, diferentes linguaxes. É aprender do mundo, un mundo impuro, feito de diferenzas, onde os outros non son como ti quererías.
