Democracia e comunicación son inseparables. Nun sistema democrático, o público debe ter acceso a información veraz para tomar decisións informadas e participar activamente na xestión do campo político. A libre circulación de ideas e opinións fomenta o debate e a transparencia, elementos cruciais para a rendición de contas dos gobernantes e a protección dos dereitos. Un público libre e ben informado é a base dunha democracia sólida, xa que a súa capacidade para avaliar criticamente as políticas e as accións do goberno garante un equilibrio de poder e a promoción do ben común.
Os algoritmos convertéronse en elementos chave nos ámbitos social, económico, político e cultural, cunha capacidade de influír na circulación de información e na comprensión da realidade, o que distorsiona o funcionamento ideal da esfera pública.
A crecente influenza dos algoritmos na sociedade maniféstase en todos os aspectos da vida diaria, a miúdo sen que sexamos conscientes e, en ocasións, suplantando o papel doutros actores sociais. Nos últimos anos, convertéronse en elementos chave nos ámbitos social, económico, político e cultural, cunha capacidade de influír na circulación de información e na comprensión da realidade por parte da cidadanía maior que en calquera outro momento da historia, o que distorsiona o funcionamento ideal da esfera pública.
Esta situación non é illada, senón que forma parte dunha etapa na comunicación dixital caracterizada polo uso intensivo de Intelixencia Artificial e big data. A cuarta onda, datada a partir da campaña a favor do Brexit e as accións de Cambridge Analytica, pon en primeiro plano algúns fenómenos que desafían a unha esfera pública crítica : a) as plataformas dixitais como actores políticos; b) o uso intensivo de intelixencia artificial e big data; c) o determinismo acrítico tecnolóxico; d) a procura de compromiso coas audiencias e procesos de co-produción e e) as tendencias con riscos para a democracia: polarización das opinións, astroturfing, eco chambers e filtros burbulla.
Públicos prediseñados e o poder dos marcos cognitivos
Neste contexto, a vida cotiá e as decisións dos cidadáns están cada vez máis vinculadas a modelos matemáticos e big data, con diversos graos de opacidade en canto a como operan, en interese de quen e con que implicacións (Thurman et ao., 2019). Nalgúns casos, os algoritmos substitúen a toma de decisións humanas por software; noutros, fomentan a mercantilización das audiencias, creando o que se coñece como públicos algorítmicos. Os algoritmos convertéronse en actores sociais e políticos.
O sistema está sustentado, en parte, nos datos dos cidadáns, na súa atención e o seu tempo. As empresas dixitais compiten polo acceso a información da cidadanía. Hábitos, emocións, compañías, desexos, retos… cada vez son máis lucrativos económica pero tamén rentables politicamente.
Os datos masivos cedidos gratuitamente polos cidadáns procésanse considerando os antecedentes que os cidadáns teñen no seu inconsciente (…) Procesada a información, ´pódense enviar ao receptor novos inputs para codificar e modificar os seus hábitos.
O seu tratamento percorreu un longo camiño con fases que se superpoñen. Ao principio, a cidadanía era o produto: “Se non pagas polo produto, o produto es ti”. Os datos utilizábanse para crear perfís de usuario que as empresas vendían ou usaban para comercializar os seus produtos ou servizos. A poboación segmentábase e producíanse mensaxes personalizadas. Un salto cualitativo importante ocorreu cando xa non se venden produtos e servizos, senón tamén ideas, como na campaña electoral de EEUU 2008.
Nunha segunda fase, centráronse en predicir comportamentos e percepcións a partir do tratamento da información recibida. Agora, moitas delas están centradas en conseguir o cambio progresivo e case imperceptible de comportamento e percepcións dos cidadáns. Estes son os denominados “públicos algorítmicos”. Búscase a un público que non se reúne de forma natural, senón que é construído. Prográmanse públicos algorítmicos que promoven unha experiencia mediática e política particularmente ”rendible e normal“.
Os usuarios adoitan estar indefensos porque descoñecen como se filtran a información e tamén como se prevé o seu perfil. Agora xa non só viven dos datos, senón do cambio de comportamento programado. Non só segmentan e predín, senón que tamén crean público. O algoritmo non é só un software, é xa un actor.
Vexamos brevemente como podería funcionar este sistema. Observamos en primeiro lugar datos masivos que son cedidos gratuitamente polos cidadáns. A partir de aí, procésanse considerando non só os temas ou asuntos relevantes, senón, sobre todo, os marcos cognitivos dos cidadáns, os seus “frames” ou encadres: as estruturas mentais que permiten ás persoas ou grupos comprender e interpretar a realidade segundo os rexistros conceptuais ou antecedentes que teñen no seu inconsciente. Lakoff explica que os marcos facilitan as nosas interaccións máis básicas co mundo: estruturan as nosas ideas e conceptos, conforman a maneira de razoar e mesmo inciden na nosa percepción e maneira de actuar. Polo xeral, o uso dos marcos é inconsciente e automático. Unha vez coñecida e procesada a información, pódese enviar en tempo real ao receptor novos inputs para codificar e modificar os seus hábitos e, mesmo, os seus marcos.
A forza dos algoritmos reside tamén na opacidade do seu funcionamento, identidade e obxectivos. Estas estratexias son utilizadas especialmente en campañas electorais con influenza crecente en resultados en comicios e referendos de diferentes países. A esta situación engádese que nos últimos anos, o mundo estivo no medio dunha recesión democrática global, cun número crecente de democracias novas e establecidas experimentando unha erosión da calidade democrática, retrocesos ou un colapso real.
Euforia, desilusión e medo
En 2023, Quandt resumía así as etapas dos últimos 25 anos de xornalismo dixital: euforia, desencanto e medo. No caso dos algoritmos, a tendencia semella ser similar cunha longa etapa de plataformización na que a cidadanía asumía de modo entusiasta calquera innovación tecnolóxica fronte a que agora agroma na que as redes sociais, o uso de móbiles nos mozos ou a Intelixencia Artificial xenerativa son acollidos con certa cautela (en ocasións medo aos cambios, á posible perda de postos de traballo, de comunicación entre as persoas, dos afectos…) pola esfera pública. Hai espazo para a esperanza.
A cidadanía debe recuperar a conciencia de vida, as experiencias reais, e ser consciente do fluxo de información e comunicación que implica a intermediación da tecnoloxía, especialmente a vinculada a Intelixencia Artificial xenerativa.
Lembremos a Manuel Castells co seu optimismo moderado e propoñamos algúns retos: “O poder está arraigado nas nosas mentes, xa sexa mediante a persuasión ou a intimidación, pero tamén o está o contrapoder, a capacidade dos seres humanos de rebelarse contra o que consideran unha condición inxusta” (2022).
A cidadanía debe recuperar a conciencia de vida, as experiencias reais e, ser consciente do fluxo de información e comunicación que implica a intermediación da tecnoloxía especialmente a vinculada a Intelixencia Artificial xenerativa. A sensación de incertidume construída nos últimos anos podería dar paso a unha incorporación consciente da mediación tecnolóxica na vida diaria.
A través da alfabetización mediática e tecnoloxía, poderíase reimaxinar a democracia a través da recuperación do tempo vivido, a experiencia vital e a creación do imaxinario colectivo. Convén ser consciente do rol como filtro social customizador que acadaron os algoritmos.
Desde o xornalismo tamén reivindicamos a lexitimación pública e o carácter institucional que adquiriron os medios de comunicación no século pasado que está a ser redefinido polos intensos cambios tecnolóxicos. Dende a honestidade profesional deberá contribuir á reflexión sobre a creación de electores programables e a mercantilización de datos especialmente en campaña electoral.
Entre todos, reflexión crítica sobre a posibilidade de emerxer dun novo paradigma que permita comprender os novos cambios nun futuro próximo.
