En paralelo á necesaria ampliación do tempo dispoñible semanal para a maioría dos cidadáns, por medio dunha redución de xornada de 36 a 23 horas[i], é imprescindible avanzar nos países da UE e en España cara a unha renda básica para todos.
Unha renda que, ao mesmo tempo, incentive unha repartición do tempo de traballo asalariado dispoñible que faga posible aquela redución[ii]. Redistribuíndo así para cada cidadán, en ocupacións sociais e en lecer, o tempo liberado do traballo asalariado[iii]. Esta combinación de políticas sociais faría posible reducir drasticamente a dependencia laboral extrema na que vive hoxe un 40 % dos traballadores do Reino de España e, con iso, o risco de pobreza de boa parte dos mesmos. Dous síntomas de desigualdade social que nos afastan dunha sociedade democrática e decente.
Convén explicitar que esta dobre panca de ruptura debe descansar necesariamente nun Estado desmercantilizador que abra ese espazo, en tempo liberado e en independencia de rendas, en beneficio dunha parte crecente da poboación. Mesmo para que o pro-común ou terceiro sector atope un terreo máis fértil para a súa extensión[iv]. Daríase así cumprimento a unha das condicións básicas para unha sociedade decente: non humillar aos que viven nela. Pois se, por unha banda, debe haber mecanismos de protección contra a explotación e a degradación das condicións laborais (aquí encaixa a redución de xornada fronte á súa ampliación), por outro[v]
“unha sociedade decente é aquela que proporciona aos seus membros a oportunidade de atopar, polo menos, unha ocupación razoablemente significativa… [sendo así que]… unha ocupación non constitúe necesariamente un emprego, no sentido de que esta constitúa a fonte de ingresos”.
É este un reto que se fai insoslayable cando o crecente peso do capital investido (material e sobre todo inmaterial) na produción, acompáñase da diminución do emprego requirido, e dunha crecente cota das rendas non salariais nos ingresos distribuídos[vi]. Porque son moitas as razóns para que a vella relación entre traballo asalariado efectuado e renda distribuída reaxústese, e fágao en relación á redistribución do traballo social necesario na economía hipercapitalista actual. Unha redistribución que debese ser asentada, e ao tempo incentivada, por medio dunha renda básica universal[vii]. Non me cabe dúbida algunha de que una tal redistribución só despexaríase de acometer unha transición histórica desde a actual sociedade salarial, tal como razóaa Noam Chomsky [viii]:
“… da mesma maneira que se foi entendendo que a escravitude é unha violación dos dereitos humanos esenciais, podemos esperar que chegue o día en que a escravitude a soldo e a necesidade de poñerse en alugueiro para sobrevivir poidan ser enfocadas dun modo parecido”.
Por iso é unha excelente noticia o asumir que tal día podería estar a cada paso máis preto na medida en que os requirimentos de tempo de traballo son cada vez menores, mentres a produción crece sen cesar. Un contexto produtivo no que non debese ser difícil encaixar a combinación do salario persoal e directo con algún tipo de renda universal de cidadanía[ix].
Ese ingreso suficiente, ou renda básica, conformaría unha protectora rede pública non do desemprego (ou do emprego) senón do tempo non asalariado. Estimulando de paso unha redución xeneralizada da xornada que abra espazo a novos empregos, todos eles a (ese menor) tempo completo. Evitando caer nun ingreso mínimo que favoreza ser carne de canón ben do desemprego, ben de empresarios negreiros do traballo a tempo parcial[x].
En consecuencia, mentres unha renda mínima con incentivos[xi] se modula (decrecendo) segundo téñase unha ocupación asalariada a tempo crecente, no noso caso a renda básica faríao (crecendo) axustada a unha xornada salarial menguante[xii].
*
*Nesta encrucillada social sempre deberiamos partir da base de que nin as próximas xeracións terían que ser máis pobres, nin a actual debese xubilarse máis tarde, se vivimos nunha economía cunha riqueza global crecente[xiii]. Sendo así que unha renda básica universal constitúe unha panca estrutural clave para a ruptura co actual infocapitalismo: incentivando vidas laborais máis curtas e separando traballo e salarios[xiv]. Desalarizando o tempo de vida e reducindo a subordinación do traballo ao capital.
Sobre tal base, o conxunto da sociedade a través do Estado ou do ámbito prol-común, recoñecería a utilidade social de traballos hoxe non pagos (coidados nas familias[xv], servizos locais, rurais, ambientais etc.)/ etc.) fronte á opción (noutro lugar chameino malgasto catastrófico) da marxinalidade, a invisibilidade, o subempleo ou a inutilidade persoal nun crecente exército laboral de reserva[xvi]. Deixando[xvii] así de “excomungar o «traballo propio» ou a «autoaxuda non remunerada» (traballo doméstico, axuda comunitaria etc.)/ etc.), e considerar traballo «verdadeiro» soamente o traballo retribuído segundo criterios de mercado”.
Para iso é necesario un ingreso suficiente (renda básica universal) non vinculado a un emprego previo, un ingreso que abra espazo e permita ter autonomía para realizar tarefas útiles que agora mesmo non se pagan con diñeiro. E que, ao mesmo tempo, facilite o camiño para unha redistribución do actual tempo de traballo remunerado (asalariado ou contratado), á vez que fai o propio para reforzar actividades socialmente útiles pero non remuneradas[xviii].
Esta proposta compartiría algúns trazos dunha “renda de participación” que aínda que non ten a incondicionalidade absoluta dunha “renda básica” anotaría unha condicionalidad laxa vinculada a actividades -salariais ou non- que favorezan e encaixen nunha redución xeneralizada da xornada laboral[xix]. Canto máis nunha situación de paro estrutural na que debese ser un obxectivo social prioritario o contar[xx] con “unha renda incondicional substancial unida a unha redución importante do tempo de traballo”.
Ampliaríase entón, con toda seguridade, a presenza daquelas actividades que non se fan por diñeiro, que o diñeiro non pode ou debe comprar. Como as tarefas que son vocacionais (médicos, coidadores, educadores, ambientais, axuda ao desenvolvemento, coidado da infancia, dos maiores,…), onde o diñeiro non é o fin primario, onde apenas debese ser un medio para exercer a profesión, pero nunca o fin das mesmas[xxi].
*
Repárese en que o que neste punto está a propoñerse non sería máis que poñer ao día aquilo que argumentase[xxii] William Beveridge nada menos que en 1945: “…garantir que cada cidadán do país, con tal de que traballe e contribúa no que poida, reciba un ingreso que o manteña a cuberto de necesidades”.
Tarefas e actividades que sen dúbida debesen, ademais, quedar excluídas de calquera tecnofilia digitalizadora e hipercapitalista. Porque falamos de actividades que son o tempo da vida mesma, dun tempo que non queremos teña un prezo ao que deba ser vendido ou comprado[xxiii]. Para avanzar cara a aquela vida decente que no seu día xa sinalou con paladina claridade Carlos Marx[xxiv]: “son estas doce horas de tecer, fiar, tradear, tornear, construír, cavar e machucar pedras a manifestación da súa vida, a súa vida mesma? Ao contrario. Para el, a vida comeza alí onde terminan estas actividades”.
Repárese en que unha redución da xornada semanal media -sen redución do salario- nun sistema capitalista que cada vez produce máis riqueza por hora de traballo, apenas rabuñaría unha pequena fracción á galopante concentración de capital e acumulación de beneficios nas actividades máis dependentes da IA ou a robotización[xxv]. Unha redución que -ao mesmo tempo- se axustaría ás preferencias declaradas polo conxunto dos traballadores da Unión Europea, segundo as cales para gozar dun horario de traballo decente o adecuado sería diminuír a actual xornada semanal como mínimo nunha cuarta parte[xxvi].
Esa redución en combinación cunha renda básica universal (RBU) que a propicie, e ábralle camiño, favorecería que unha parte crecente de traballadores dependese cada vez menos de ter que ceder tempo de vida como asalariados para poder satisfacer as súas necesidades. Esa menor dependencia marcaría a senda dunha desalarización non neoliberal[xxvii]. Non estariamos #ante o fin do traballo, aínda que si embridaríamos tanto o asalariado como os seus sucedáneos aínda máis dependentes do capital[xxviii].
Claro que necesitariamos transitar, en paralelo, facía unha metamorfose do capital. Erik Olin Wright refírese, neste contexto, á renda básica universal e a varias vías de transformación do capital como dous eixos que permitirían modificar as relacións de poder entre traballadores e capitalistas, nun sentido emancipador, no que el denomina un capitalismo subordinado[xxix]. Ambas provocarían unha redución da subordinación salarial actual, na medida en que a renda básica combínese con rendas salariais, minorando a obrigación de mostrarse disposto a aceptar calquera emprego[xxx].
