Se un quere avaliar o alcance tóxico do actual dominio do que demos en nomear como neoliberalismo, convén definir ben de que estamos a falar. Para así ter claro a súa distancia do vello liberalismo, o socialismo ou a socialdemocracia. E recoñecerlle o enorme potencial para invadir e contaminar o resto de alternativas ideolóxicas posibles respecto aos nosos problemas sociais. Pois é obvio que os neoliberais non se consideran a si mesmos dentro dunha ideoloxía obxecto de debate, senón en posesión da razón mesma das cousas.
O seu núcleo argumental parte dunha idea sinxela e rotunda: o neoliberalismo busca conformar unha plena sociedade de mercado na que o diñeiro sexa a medida e medio para solucionar todas as necesidades humanas. Busca que o diñeiro e os prezos póidano comprar e organizar todo: desde a xustiza ao lecer, pasando pola seguridade ou a defensa.
O neoliberalismo deixaría así atrás a economía de mercado do vello liberalismo tendo, ao tempo, inoculado un virus letal á non menos entrañable economía social de mercado coa que veñen xestionando a Unión Europea, en compañía de outrora socialistas ou socialdemócratas, desde hai máis de corenta anos.
Neste obxectivo, os seus promotores e conversos teñen moi claro que a sociedade de mercado é unha orde social que hai que construír sobre todo ocupando, por unha banda, o Estado e, por outro, as conciencias de cada un de nós, para que por ambas as vías o diñeiro poida subordinar todas as actividades sociais. O Estado poderá ser emprendedor (para que -canto antes- o sector privado amplíe o seu papel), pero xa non produtor estratéxico, nin nos bens nin nos servizos (o outrora Estado social e educador).
Deste simple proxecto ideolóxico derívanse numerosas e cruciais consecuencias coas que o neoliberalismo se sabe cunha enorme capacidade para abducir ao resto de posibles alternativas.
*
Por exemplo: neste proxecto carecen de sentido os dereitos sociais. Sendo aínda máis concretos: carece de sentido a redución das desigualdades sociais. Porque estas son sempre consecuencia da supervivencia dos máis aptos nunha sociedade de mercado, empecinarse na igualdade supoñería a supervivencia dos máis ineptos.
Sobre tal base carece de sentido que existan bens públicos preferentes (sanidade, educación, protección social, etc.) que garantan unha subministración mínima igualitaria para a dignidade das persoas. Nunha plena sociedade de mercado esas necesidades, como todas as demais, cubriranse ou non polo diñeiro que un conseguise. Non hai lugar para fins morais colectivos.
O cidadán que abraza este credo deixa de selo para reducirse sempre ao papel de consumidor. E capturada así a conciencia das persoas o Estado pode independizarse do que os neoliberais consideran letais perigos do sufraxio universal. Dous en especial: o Estado xa non modera -embrida aos máis fortes/exitosos- e tampouco protexe aos máis débiles/fracasados. Sobran as leis anti-trust ou os dereitos sindicais. Ninguén reclamará xa tales cousas. Elixiranse representantes por sufraxio universal, pero o que estes deban facer será o que lles rumoreen os mercados.
*
Esta tóxica soberanía do consumidor concrétase tamén no papel do traballador no mercado laboral. Aquí considérase que o mercado (dereitos) e o seu prezo (salario) deben verse libres de friccións entre dous partes iguais que contratan, por iso considéranse o contrato laboral, os salarios mínimos, os horarios, a xornada laboral, os sindicatos, a idade de xubilación, etc. cosas trasnoitadas a superar nun contrato mercantil entre presuntos iguais. Como calquera outra compravenda. O que asegura unha dependencia extrema do consumidor-traballador respecto ao que o emprega.
Unha dependencia extrema que non só cúmprese para as horas, xornadas e anos do traballo vivo achegado polos moitos aos poucos, senón tamén para o traballo social acumulado (a ciencia e a tecnoloxía) que se supón xerada, comprada e rexistrada en favor dos poucos. Co que o traballo intelectual da maioría social cava unha fosa cada vez máis profunda da súa dependencia.
*
Na conciencia do cidadán neoliberal todo debe adquirirse no mercado (de bens e servizos) mentres os medios para poder facelo dependerán da súa total entrega ao mercado (laboral). Reitero: non hai dereitos, non hai bens públicos, non hai fins morais colectivos. Absolutamente todo debe deixarse en mans de intercambios de mercado por medio de diñeiro.
Con todo un pregúntase: é posible unha real soberanía do consumidor á vez que un extremo servilismo do traballador?. O neoliberalismo sortea este dilema con dous eufemismos. Convencendo aos traballadores que xa son todos clase media e de que lle sae a conta a súa deas proletarización (saír do ámbito do Dereito do Traballo e dos dereitos sociais) cara á desalarización e a falsa independencia do autónomo (o seu reinvención como emprendedor).
E unha vez reducido a ese rol de consumidor-emprendedor serán os seus intereses e rivalidade para logralos os que definan unha conduta que nada terá que ver con obxectivos colectivos. Para unha tal sociedade neoliberal o Estado limitarase a garantir mercados cada vez máis amplos e sen friccións (laboral incluído) e, ao mesmo tempo actuará imitando a lóxica dunha empresa de servizos (os usuarios –enfermos, alumnos- serán agora clientes-consumidores) ou innovadora (Estado emprendedor) no seu programa mínimo. E, no seu programa máximo, ao Estado negaráselle calquera lexitimidade fronte ao mercado (na corrente neoliberal radical anarco-capitalista).
Un programa neoliberal mínimo e máximo enfrontado, sintomáticamente de derívaa dos tempos, nas últimas eleccións presidenciais francesas entre o neoliberalismo cosmopolita de Macron e o anarco capitalismo patriótico de Lle Pen.
*
Sendo así que ademais no últimos cincuenta anos a ampliación dos mercados globais de bens, servizos, materias primas ou recursos enerxéticos, así como o traslado da produción en busca de mercados laborais con excepcionais taxas de ganancia, xunto á globalización dos mercados financeiros ha suposto un fito neoliberal sen precedentes: unha disciplina mundial de mercado.
Por unha banda isto abriu un espazo nunca antes imaxinado á desalarización e desvalorización laboral nos vellos centros do sistema, unha dependencia laboral extrema empuxada pola competencia nun mercado laboral global. Que se asume como inevitable co reclamo de abaratar os produtos de consumo masivo e adictivo. Unha competencia global entre individuos que serán alleos a calquera forma de solidariedade cidadá.
Por outro, subordinou á disciplina do mercado mundial de débeda pública as políticas posibles para os Estados (tanto monetaria como orzamentaria) co que se pecha o círculo do racional e sistémico.
Unha disciplina externa que é outra man de ferro pois se completa coa desvalorización fiscal para evitar a fuxida, dise, dos investidores no mercado de capitais. Xunto ao reclamo do consumidor neoliberal para pagar os mínimos impostos (para el un Estado do 15 % de PIB sería suficiente). Xa el encargarase de capitalizar nos mercados (de estudos, xubilación, vivenda, seguros médicos, bolsa, etc.) os seus particulares intereses.
Hoxe a sociedade chinesa é o maior experimento de tal ideoloxía, mentres que os Estados Unidos serían o referente mundial do éxito dun modelo que, a todos os que o consigan imitar e levar ás súas últimas consecuencias (a Unión Europea incluída), estaríanos a esperar.
*
Hoxe, cando as TIC, o big data, os algoritmos, as súas patentes e as súas marcas controlan os procesos produtivos, o traballo humano nelas acumulado ponse ao servizo da rendibilidade dos inxentes capitais investidos nese capital fixo.
Esta posta ao seu servizo implica que o obxectivo da produción en moitos casos non será o satisfacer necesidades humanas básicas senón necesidades e mercados creados pola publicidade e o márketing (en realidades virtuais de todo tipo, como Metaverso). O control do proceso de produción e de venda búscase que sexa total (captura privativa de datos, patentes, marcas) para que o consumidor solvente pague un prezo moi por encima do seu custo de produción e así obter a máxima rendibilidade.
Tanto se se trata de producir bens ou servizos básicos (como poida ser para as persoas dependentes) coma se son creados, devandito control buscará utilizar a mínima cantidade de traballo humano directo posible respecto ao capital fixo (material e inmaterial) investido (máxima produtividade).
Para os traballadores ocupados nas devanditas producións forzarase a maior xornada (semanal, diaria, etc.) posible e cun salario (mellor aínda pagos non salariais) que nada teñan que ver co valor engadido polo traballo realizado. O salario directo pago e, máis aínda, o salario social (servizos públicos) derivado das cotizacións e impostos que soporte a empresa serán os menores posibles en relación ao valor engadido no proceso produtivo.
Sendo así que ao capital investido nun proceso produtivo concreto a día de hoxe nada lle importan as consecuencias agregadas derivadas dunha sociedade de mercado definida polos puntos anteriores: crecente desemprego estrutural, risco de pobreza, exclusión social, galopante desigualdade, insuficiencia da demanda ou colapsos, xa financeiros, xa ambientais.
Pois para cada investidor capitalista o máximo beneficio e a máxima acumulación de capital son a clave coa que consolidar e ampliar a súa poder na sociedade de mercado.
*
Da mutación neoliberal do traballo e do capital ocúpome no meu ensaio “Traballo e capital no século XXI” (2022), fundamentando propostas para buscar unha saída ao “traballar máis” da razón neoliberal (en horas semanais, anuais e ao longo da vida). Se se quere profundizar neste enfoque, é moi recomendable o ensaio “La nueva razón del mundo” (2013), sobre todo nas súas páxinas 325-381.
