XAQUÍN ÁLVAREZ CORBACHO
Catedrático de Facenda Pública e Economía Aplicada
“As deputacións son obsoletas, residuais e irresponsables fiscal e políticamente.”
texto Luís Villamor fotos Fernando de Paz
As deputacións constitúen o centro da diana do catedrático de Facenda Pública, Xaquín Álvarez Corbacho, convencido de que, coa nova lei de administración local, pasarán a “reforzar o control político e o beneficio privado”. Autor de Agonía do municipalismo (1995) e Rebelión municipal (2003), Álvarez Corbacho prepara nestes intres un terceiro volume, adicado a analizar, entre outras cousas, o reparto clientelar das subvencións, segundo a cor política dos concellos. Como avance, asegura a TN que practicamente todo segue igual, unha década despois de que vira a luz o seu último traballo. “É a cultura do cacique intermediario, que mercantiliza a política, intercambiando favores por votos”, conclúe o que fora membro do Consello de Contas de Galicia.
Vostede escribiu no 2003 Rebelión municipal, que subitulaba “Unha esperanza para Galicia” e agora, dez anos despois, segue a soster que no ámbito dos concellos vai caer unha boa…!
Previamente escribín, en 1995, a Agonía do municipalismo galego…
“Hai un elemento de clientelismo, de paternalismos políticos malentendidos e de protección. É a cultura do cacique intermediario, que mercantiliza a política, intercambiando favores por votos.”
Rebelión, agonía… Que palabra empregaría hoxe para contextualizar o municipalismo galego?
Hoxe seguimos igual. A agonía municipal estaba fundamentada nunha inhibición tributaria, que tamén reproduzo un pouco na Rebelión municipal: destínanse as enerxías dos gobernantes a conseguir subvencións, baixo a presión da cidadanía, para non pagar impostos. E os gobernantes municipais, os alcaldes, queren facer felices os cidadáns eliminando os impostos. Temos unha cultura das subvencións.
Gobérnase, pois, en clave electoral en moitos concellos, prescindindo da fiscalidade?
En case todos. Hai unha cultura que inhibe a fiscalidade e trata de buscar o mellor alcalde en función da obtención de maiores subvencións. E procúrase esa alternativa na Deputación e na Comunidade autónoma, que teñen todos os anos un bloque importantísimo de recursos, transferencias e subvencións.
Diría vostede entón que eses recursos importantísimos non pretenden tanto aliviar ou atender unha prestación de servizos como unha situación política? Utilizan o presuposto para a reprodución política. Descaradamente. Hai aí un elemento de clientelismo, de paternalismos políticos malentendidos e de protección. É unha cultura que tamén vén da Restauración. É a cultura do cacique intermediario, que mercantiliza a política, intercambiando favores por votos. Aquí os favores son fiscais.
É dicir, non che cobro este ou aquel servizo e a cambio…
Ou baixo os impostos, e entón o concello resolve o seus problemas financeiros con alguén que lle dá.
Cun Goberno amigo, por exemplo…
Por suposto.
Son esas ringleiras de alcaldes, que desfilan pola Xunta, case de xeonllos, para pedir por aquí e por alá…
Claro, e agora tócanos a nós, din cando se cambian os gobernos da deputación ou dunha comunidade autónoma.
Vostede foi membro do Consello de Contas, e fixo un traballo sobre as subvencións ligadas a cor política, con que resultados? Cambiaron as cousas?
Houbo unha resistencia a que se publicaran eses datos. Ao final, publicáronse. Eu conseguín unha páxina en El País, e saíron alí tamén. Daquela, creo recordar, case un 90 por cento das subvencións, segundo os seus estudos, ían aos alcaldes do PP…
Si, así era, e agora seguimos igual. Vou sacar un novo libro nas próximas eleccións municipais para demostrar que as cousas seguen máis ou menos igual.
“É positivo dicir como se están pagando os servizos públicos municipais, porque este elemento de transparencia é fundamental para a educación da cidadanía. É un elemento clave de pedagoxía política.”
As conclusións do traballo xa apuntan nesta dirección?
Teño ata o 2010 e espero chegar á situación do 2011, segundo a publicación do Consello de Contas. O que xa digo é que non existe noutras comunidades autónomas un nivel tan acusado como aquí deste tipo de cousas.
As consecuencias da nova Lei de Administración Local
Os concellos están en armas e van precisar moita munición para sacudirse a nova Lei de Administración local. Teñen toda a razón?
Teñen razón, aínda que algúns aspectos da norma son positivos. Outros son tremendos.
Que aspectos da lei son positivos?
Ten de positivo que obriga aos concellos a que publiquen o custo dos servizos prestados. Teñen que enviarllos ao ministro Montoro a primeiros de novembro, e iso realmente xa o tiñan que facer de seu todos os anos. É positivo dicir como se están pagando os servizos públicos municipais, porque este elemento de transparencia é fundamental para a educación da cidadanía, materia que incriblemente nos sacaron da escola primaria. É un elemento clave de pedagoxía política e teñen que insistir no patrón distributivo das cargas fiscais: facerse responsables, porque iso son decisións súas.
Se queremos falar en puridade da autonomía municipal… Porque ás veces invócase o concepto segundo conveña…
É que se non hai responsabilidade fiscal non hai autonomía política. Podes subir ou baixar os presupostos. Ou podes facer que a mellora dunha determinada rúa a paguen os veciños mellorados ou o conxunto da poboación, ou ambos, en segundo que proporción. Razoando e explicando o proceso do patrón distributivo a todos os cidadáns. Estarán de acordo ou non, e votarante despois ou non, pero tés que estar defendendo os argumentos básicos. Deste xeito evítase o paternalismo, ese “non te preocupes que xa cho amaño eu”. Outro elemento positivo é que se non rendes contas ao Consello ou ao Tribunal de Contas, paralízanche as subvencións estatais, as transferencias do Estado que reciben os concellos, que se fan con entregas a conta, e sobre as que logo hai unha liquidación definitiva.
É a antiga participación nos ingresos do Estado, a famosa PIE…
Si, agora chámase Fondo Complementario de Financiamento. Isto é moi razoable. Fíxoo Feijoo aquí. Cando lles apertas un pouco, os concellos renden contas. Eu conseguín que renderan en tempo e forma a metade, agora fano practicamente todas as administracións locais.
“Non creo que se poida resolver o problema como fixeron Oza-Cesuras. Unha solución sería a integración dos barrios limítrofes. E outra, asinar convenios obrigatorios en determinados aspectos, para non facerse competencia fiscal.”
Que elementos negativos ten logo ao seu xuízo a nova norma…
Márcanse catro obxectivos no proxecto de lei, que se chama de Racionalización e Sostibilidade Financeira das Administracións Locais. O primeiro é clarificar competencias, para evitar confusións sobre quen presta unha ou outra. E está ademais o das competencias impropias, pois na Lei de Bases de Réxime Local había un artigo que dicía que os concellos poderían prestar servizos de sanidade, educación, de mellora da muller, case do estado de benestar…
Pero iso dicíao a lei hai trinta anos…
Si. Pero dicíao, e introduciu confusión. E as comunidades autónomas pactaron cos concellos para levar as cuestións de dependencia, porque realmente son os que coñecen ás persoas, aos veciños. En materias como Educación e Sanidade tamén facían cousas complementarias, pero chegou un momento en que as comunidades deixaron de pagar e os municipios estaban usando recursos que eran para outros mesteres. Isto clarifícano agora. Hai un avance por clarificación. Os concellos só van prestar as súas competencias que veñen por lei: lixo, abastecemento de augas… E para iso están os tributos e as transferencias. Tamén poden prestar competencias ou servizos delegados por outra administración. Delegación que terá que formalizarse agora nun convenio onde o Estado vai garantir a financiamento se se incumpre ese convenio, e se o incumpre, recortaranlle cartos da cantidade que lle tiñan que dar ao concello. Están expondo, e parece de sentido común, que unha competencia ten que ter unha administración, que a subministra o concello, a comunidade, a deputación ou o Estado, e entón o cidadán saberá quen é o responsable. Podes ter dúas administracións coxestionando, pero ten que clarificarse moi ben e o Estado quere garantir sempre o financiamento.
O problema precisamente pode ser esa dotación orzamentaria. As políticas de austeridade poden deixala tocada. Xa pasa, por exemplo, coa dependencia…
Claro, ese é outro problema. A dependencia van eliminala. Os municipios fináncianse por tributos propios que pagan os cidadáns beneficiarios, os veciños. E hai subvencións niveladoras, para compensar as deficiencias que poidan ter nos ingresos tributarios. A Comunidade autónoma aínda reforza iso mediante o Fondo de Cooperación Local, que teoricamente tiña que estar coordenado coa transferencia estatal. Neste momento as variables que explican a súa distribución son a poboación, capacidade e esforzo fiscal. Este Fondo de Cooperación son recursos adicionais que axustan mellor en cada comunidade as situacións peculiares. Aquí temos, por exemplo, dispersión, envellecemento, e é o que recolle este Fondo. O segundo obxectivo da lei é racionalizar a administración local. Os concellos son a entidade básica. A deputación son agrupacións de concellos. As mancomunidades son decisións de distintos municipios que queren xestionar un servizo en común. Os consorcios entre administracións son para facer servizos…
É partidario de que persistan as deputacións?
Non, non. Pero é que son as que saen potenciadas, para cumprir funcións para as que non están preparadas. Refórzanse para que racionalicen o proceso de competencias de eficiencia, sostibilidade e estabilidade orzamentaria. E levarán todo isto nos municipios menores de 20.000 habi-tantes, que en Galicia son o 93 por cento. Sacando as sete cidades e os 15 concellos con máis de 20.000 habitantes, 22 en total –o 7 por cento dos concellos– no resto estarán as deputacións. E van concentrar unhas com-petencias básicas –chámanlle coordinar, pero do que se trata é do control sobre esas competencias.
Prevé un aumento do nivel de caciquismo político? As deputacións converteranse nun órgano se cadra potencialmente máis clientelar?
As deputacións están formadas por electos locais. Teñen unha representación indirecta, de segunda categoría, por dicilo así. E non son responsables fiscais. Nútrense de transferencias. Agora, por exemplo, participan no tanto por cento do IRPF, do IVE, pero se non tes capacidade de subir ou baixar tipos, é coma se fose unha transferencia, unha subvención. Dise: o tanto por cento que poida achegar á cidade é o que levas. Pois iso é unha transferencia. E as transferencias e subvencións da comunidade autónoma representan o 98 por cento. Son uns gobernantes que non teñen custe político nas súas decisións de financiamento. Eles non poñen impostos. E cando es irresponsable tampouco sabes establecer patróns distributivos de cargas fiscais, en termos de xustiza. Que é máis xusto que a recollida de lixo non a paguen os beneficiarios, que ao final somos case todos? Quen a vai pagar? Un que non é do concello? Ademais cústanos menos dun euro ao día: está nuns niveis que podemos pagar afortunadamente, aínda en crise. E nesta situación aparecen as deputacións provinciais. E díselles: vostedes van propoñer se estes servizos están tendo un custo efectivo, algo que vai decidir o ministro Montoro nunha orde ministerial que aínda non fixo, que estará baseado nos custos directos e nos gastos indirectos do servizo. A ver o que fan con este custo! Entón, todo o municipio que non diga “quero levar este servizo porque eu fágoo con menor custo”, a deputación vaino absorber.
En municipios de menos de 20.000 habitantes…
Si. Abastecemento de augas, depuración, recollida de lixo, pavimentación de vías públicas e acceso aos núcleos rurais. Isto é o que a deputación vai controlar nos de menos de 20.000 habitantes. En Galicia, xa digo, o 93 por cento. No resto suponse que teñen máis capacidade económica. As deputacións presentarán un estudo de custos ao ministro e, se superan o custo efectivo, unha alternativa que hai é que a xestión a leven as deputacións, nunha unidade concentrada. E estou certo que estarán negociando agora coas grandes empresas, posto que aquí aparece un nicho de negocio: poderán abranguer non sei cantos concellos. Ti levas trinta, ti levas vinte…
A lei está lonxe de ser allea a este exercicio privatizador…
A privatización vén cando o Estado vende empresas públicas ou ben cando a empresa di: non me vendas que penetro eu no sector público e xestiónoo. É o que se chama segunda privatización. E así tes aí pegada unha grande empresa durante vinte ou trinta anos que che absorbe o presuposto, e en calquera conflito lévate aos tribunais. Ou ben dálle un sobriño ao alcalde e amáñanlle todo. Outra opción da lei é facer unha mancomunidade ou consorcio con outro. Pero é que as deputacións non funcionan con criterios de eficiencia, porque estes dános a autonomía financeira e os patróns distributivos, onde a administración se fai responsable do que está xestionando. Así as cousas, as deputacións son as grandes beneficiadas na reforma da lei…
E son administracións obsoletas, residuais.
Son irresponsables fiscal e politicamente. Este tipo de comportamentos fan presión para que os presidentes das deputacións sexan como Baltar, singulares, vanche vendendo favores. Condiciónate tanto a estrutura, que pasas a ser unha especie de rei mago ou rei do mambo. Só vas dar boas noticias aos cidadáns.
Unhas institucións altamente cuestionadas verán reforzado en consecuencia o seu rol político…
Pasarán a ser institucións nas que se reforza o control político e o beneficio privado, porque terán cartos para as eleccións. As deputacións estarán concentrando en poucos anos e con carácter oligopólico un conxunto de empresas que se levarán o ciclo da auga: abastecemento domiciliario, depuración, tratamento de residuos, rede de sumidoiros… E son empresas moi potentes. Dentro duns anos podemos ter pois un conxunto de sociedades controlando por toda España este nicho de negocio, que son determinados servizos municipais. E manéxanse moitos, moitos, millóns de euros.
“Luz ao final do tunel? Onde? O reparto fiscal é inmoral, os traballadores están a pagar case o 80 por cento do total recadado polo Estado. Isto non pode ser. É un atraco, e queren ocultalo, pero está nos informes das axencias tributarias.”
Que farán logo os concellos máis cativos se as competencias as van exercer as deputacións?
Aquí suscítase o asunto de que facer cos municipios do interior de Lugo e Ourense. Os concellos non existen se non teñen base económica. No eixo atlántico está concentrado máis do 80 por cento de capital humano e despois está o interior de Galicia, onde os municipios de menos de 5.000 habitantes ocupan no caso de Ourense o 90 por cento do territorio. No de Lugo, o 70 por cento. E os concellos de 2.000 habitantes e con menos de 1.000 xa son de persoas maiores, dependentes, e non só da pensión e da asistencia sanitaria, senón economicamente, porque o concello no que residen non ten capacidade de recadar tributariamente case nada: están por debaixo do 20 por cento. Cantos tributos propios se pagan? E cantos ingresos non financeiros hai, sacando a débeda? A teoría do federalismo fiscal di que teñen que ter entre o 50 por cento e o 80 por cento. O outro son transferencias (incondicionais) e subvencións (finalistas). É realmente unha cuestión política. Ou se establece un plan estratéxico para incentivar unha actividade económica –e ten que facelo a Comunidade Autónoma ou o Estado–, ou teremos un xeriátrico no campo, desbaratando todas as posibilidades económicas que podería ter unha determinada zona. Pódese, por exemplo, pensar en facer algo coa madeira, ou en montar algunha empresa auxiliar de Citroën, a uns 50 quilómetros de Vigo, tirando proveito da mellora das comunicacións…
Fusión de Oza-Cesuras. Sobran concellos?
Non creo que se poida resolver o problema como fixeron con Oza-Cesuras. Ao principio a fusión era voluntaria, agora, con esta lei, é voluntaria e incentivada. Incentívanse con máis subvencións. Unha solución sería a integración dos barrios limítrofes. E outra, asinar convenios obrigatorios en determinados aspectos, para non facerse competencia fiscal. Habería que homoxeneizar razoablemente este aspecto, para non amolarse entre concellos, e que non se xustificasen traslados de poboación. Sería como facer unha área metropolitana.
Pero pasaría pola desaparición de cantos municipios? Fálase, como obxectivo, de deixar o mapa municipal nuns 200 concellos como máximo…
Si, podería ser. A clave está no rural. É que temos 200 municipios menores de 5.000 habitantes e cen con menos de 2.000. Con medias de idade de case sesenta anos e poboación dispersa, a prestación de servizos é complexa. Se a fusión é voluntaria non hai problema, pero os concellos queren permanecer. Mais a planta municipal hai que explicala e facela ben. É un problema político do que se foxe. Feijoo di: “eu non toco isto, que o fagan eles”, pero teno que facer a Comunidade.
Do atraco que desvelan as axencias tributarias a NGB
Ve luz ao final do túnel para a crise, como di o Goberno, ou máis ben é un tren que vén de fronte?
Luz ao final do túnel? Onde? O reparto fiscal é inmoral. No IRPF, rendas do traballo, é do 92 por cento. Impostos de consumo, que son IVE e impostos especiais, supoñen case igual cantidade que o IRPF, arredor de 68.000 millóns de euros. Cando a renda entra na casa do asalariado xa está pagando IRPF, e cando sae –que todo é para consumir, porque non ten capacidade de aforro– péganlle outra lapada. E logo están as cotizacións sociais, un imposto sobre o traballo para garantir pensións, seguros de desemprego ou fondos de garantía salarial en momentos de crise dunha empresa. Pero as cotizacións sociais teñen cota de empresa, o 30 por cento, e cota do traballador, o 6 por cento, e a empresa en realidade non paga ese 30 por cento. Hai deducións na base do imposto de sociedades, e outra parte trasládase a reducións salariais. Está verificado empiricamente. As recadacións por cotizacións sociais son 107.000 millóns. Por tanto, temos 107.000 millóns, máis 68.000 millóns dos impostos especiais, máis unha cantidade similar do IRPF. A recadación total do Estado son uns 267.000 millóns. E os traballadores están a pagar case o 80 por cento do total recadado polo Estado. Isto non pode ser. É un atraco, e queren ocultalo, pero está nos informes das axencias tributarias.
E non falamos aínda da economía somerxida…
A economía somerxida está entre o 23 por cento e o 25 por cento do PIB, uns 240.000 millóns que, se pagaran un 30 por cento de tipo medio de IRPF, sáenos 90.000 millóns todo o ano. Cando toda a sanidade española custa 65.000 millóns. Estes recursos intégranse nos mercados financeiros. Alí están protexidos pola axencia de cualificación, polo fondo correspondente e polo paraíso fiscal, e préstase despois ao mesmo Estado. Primeiro te la juegan coas cualifica-cións. Din: ponlle aí un risco para que suba o tipo de interese, e obrígante a cambiar a Constitución, o único que mudou. E ademais dise: prioridade absoluta. Pero isto que é?
Así as cousas, que Estado se albisca?
Están en proceso de desmonte do estado social. Lévannos case ao século XIX. Neste momento o negocio está no sector público. O problema fundamental está na distribución do excedente. A economía neoliberal di: maximiza os beneficios e o teu benestar. E din as relacións co mercado…non, non… O problema é como produces, é que excedentes [diferenza entre vendas e compras] obtés desa produción. Aumentaches co traballo, coa tecnoloxía e a organización empresarial o valor das cousas que compraches, e hai logo unha diferenza. E como se distribúe ese excedente? Están os beneficios e os salarios, tamén son excedentes os intereses se estás endebedado e tes que pagarllos aos bancos ou se tes alugueiros, pero o problema fundamental está neste conflito, que explica unha parte substantiva da organización social. Explica as organizacións empresarias, que defenden isto; as sindicais, que defenden os salarios; os partidos políticos, que defenden a uns e outros; os medios de comunicación, uns máis favorecidos e financiados ca outros; os paradigmas económicos académicos, que se explican nas facultades de Económicas. Que é que che explican alí? Porque saes xa directamente co pelo fixado para África, a explotar. Por tanto, no excedente están os impostos, porque gravan os beneficios, os salarios, intereses, alugueiros… Así se explica esta situación, que é así de dura.
O Estado é o gran capturador de plusvalías, pero despois que se fai socialmente con elas? En que se traducen?
No pacto social ao que se chegou despois da II Guerra Mundial. É certo que o paradigma keynesiano era o dominante e que interveu a Igrexa, a democracia cristián, pero porque había unha alternativa social no comunismo, na Unión Soviética, que fracasou, e así naceu o Estado do Benestar. Había que repartir: tes unha fiscalidade que che vai gravar unha parte e outra parte vaite gravar a ti, e así poderemos sobrevivir todos. Pero no momento en que se afundiu a URSS o ataque foi brutal e dixeron “a por eles”. E naceu o neoliberalismo nos últimos trinta anos. Desde Thatcher e os americanos, que o leva-ron a un radicalismo forte, o Estado é o que redistribúe ben, a cada quen o seu e o que se merece, din, e os sindicatos son corpos estraños na engrenaxe da economía. A economía ten a súa independencia e a política é outra cousa, dicían. Pero se eles estaban no centro! E despois vén todo o desprestixio dende os medios de comunicación aos sindicatos, aínda que é certo que non son conscientes do que se está xogando, e da importancia que ten que sexan máis pulcros ca ninguén, porque van a por eles. Os sindicatos son o gran inimigo, máis que os partidos, que os controlan: danlle o posto e xa está.
Novagalicia Banco. Concorren no proceso de venda fondos de inversión e banca clásica…
Eu non me fío dos fondos, que son inmorais. Ata eles mesmos se chaman fondos voitres. Tiran beneficio e punto, veñen aquí a gañar diñeiro e especular e non lles importa nada a actividade produtiva.
Dende grupos nacionalistas dise que o aforro dos galegos non vai quedar aí, sen máis, se o centro de decisión se establecese fóra de Galicia…
Non hai aforro dos galegos. Iso é un sentimento. Manéxano como queren. A importancia estaría no peso do sector público.