por Xosé Carlos Arias Moreira
De momento, cómpre sinalar un par de catacterísticas que os procesos de inflación adoitan presentar. Ou cando menos, iso nos dí a experiencia do último medio século. A primeira é a da complexidade. A mín gústame comparalo cun iceberg: o que del vemos é unha pequena manifestación –a suba continuada e envolvente dos prezos-, pero debaixo pode haber todo un cúmulo de problemas e desaxustes económicos, complementarios ou mesmo diverxentes entre sí, que dan como resultado esa tensión nos prezos (como no caso do iceberg, o verdadeiro problema está no que suxace, non no que emerxe).
Esta vez ocorreu foi algo moi diferente, e probabelmente este será o rasgo que máis recordemos da inflación destes anos: o que realmente subíu dun xeito importante e impactou con forza sobre os prezos non foron para nada os salarios, senón as marxes empresariais.
Entre eses desaxustes pode habelos “de demanda” (desorde monetario, excesos de consumo) ou “de oferta” (rupturas da producción, espirais de costes). Qué está predominando agora? Algo do primeiro houbo: por exemplo, as grandes bolsas de aforro acumuladas polas familias durante a pandemia deron lugar en case todos os países a unha certa explosión posterior do consumo. E debe recordarse tamén que nos últimos dez anos os bancos centrais multiplicaron por catro ou por cinco os seus balances, o que quere dicir que se puxo a circular unha gran bolsa de liquidez que aínda está con nós. Habería que sinalar que, segundo a visión monetarista, nesas condicións, e cunha prospectiva de que a masa monetaria vai seguir sendo inmensa –pese ó comportamento máis restritivo que agora teñen os bancos centrais- a inflación de ningún modo remitiría, como certamente observamos que o fai nos últimos meses.
A inmensa maior parte da inflación actual está causada por factores de oferta, sexa debido á nova crise enerxética, orixinada sobre todo pola guerra do Este de Europa; ou ós enormes desaxustes que están a experimentar algúns dos principais mercados mundiais de alimentos (por exemplo, en 2022 o millo encareceuse nun 27 % e o trigo nun 18 %); ou mesmo á grave ruptura que sofren agora mesmo moitas cadeas globais de subministros básicos; e tamén cabería falar do novo énfase en fixar como prioridade a autonomátia estratéxica e a maior resiliencia, como consecuencia dos cambios no panorama xeoestratéxico. Todos estes feitos, impensabeis hai tres ou catro anos, teñen modificado en profundidade a evolución de moitas transacciós a escala mundial, provocando unha certa escaseza… e subas de prezos.
Todo isto resulta, sen embargo, insuficiente como explicación se non se considera a segunda gran característica dos procesos inflacionarios: que constitúen un ámbito de redistribución da renda e da riqueza (e mesmo poidera ser que do poder). Por exemplo, é obvio que non afecta igual ós suxeitos aforradores que ós endebedados: a inflación cómese boa parte das débedas (por iso, de forma incidental cómpre sinalar que unha eventual forte inflación podería ofrecer unha solución inesperada para a sostibilidade das débedas públicas).
Moitos pensabamos que, aínda que nunha prospectiva de medio prazo os salarios deberían subir en España, non era ese o intre de facelo: a experiencia histórica mostra que, cun trasfondo de expectativas inflacionistas na poboación, orixínanse espirais salarios-prezos.
Nos últimos anos, os efectos redistributivos estanse a dar dunha maneira moi intensa. Se nos fixamos no aspecto fundamental de como se repartiron os efectos entre o capital e o traballo, semella claro que o primeiro resultou moi beneficiado pola nova inflación, da que o aumento das marxes empresariais converteuse nunha das causas principais. Moitos pensabamos ó principio deste episodio que, aínda que nunha prospectiva de medio prazo os salarios deberían subir en España, non era ese o intre de facelo: a experiencia histórica mostra que, cun trasfondo de expectativas inflacionistas na poboación, orixínanse espirais salarios-prezos; se isto se dera agora, o carácter episódico do fenómeno trocaríase doadamente en estrutural e permanente. Sería mesmo un mal negocio para os propios traballadores, cuxos aumentos salariais en términos nominais traduciríanse en mermas das rentas reais.
Sen embargo, o que esta vez ocorreu foi algo moi diferente, e probabelmente este será o rasgo que máis recordemos da inflación destes anos: o que realmente subíu dun xeito importante e impactou con forza sobre os prezos non foron para nada os salarios, senón as marxes empresariais: segundo un informe nada sospeitoso do BCE, en toda Europa os beneficios empresariais creceron en 2022 o dobre que os custos laborais: moitas empresas trasladaron sen máis os aumentos de custos ós prezos de venda dos seus produtos. Non houbo unha inflación de custos (salariais)/prezos, senón de prezos/prezos.
Algo que desde logo non se podería dar –cando menos a esa escala tan elevada- se os mercados funcionasen dun xeito verdadeiramente competitivo: as eivas dunha competencia real constitúen unha das causas centrais desta nova inflación. Isto é algo que temos visto en España, desde logo, pero tamén noutros moitos países. No mundo anglosaxón, por exemplo, a todo ese entramado de problemas empézaselle a coñecer xa co neoloxismo greedflation (inflación de avaricia).
Inflación episódica?: razóns a favor e en contra
Volvendo á cuestión de se finalmente se tratará dun fenómeno meramente episódico ou de algo de longo percorrido no tempo, razóns hai en principio para pensar en cada unha desas posibilidades. Cara á segunda apuntan, por exemplo, as novas dificultades que está a experimentar o comercio internacional (cuxa fluidez durante décadas foi a razón principal do abaratamento de moitos produtos nas décadas precedentes): de aí virán presións á alza dos prezos en diferentes sectores. As transformacións disruptivas en marcha, por outro lado, crearán sen dúbida situacións novas nos sistemas produtivos que tamén exercerán presións sobre os prezos. Ocorrerá sobre todo cos procesos de descarbonización que moi probábelmente orixinen con bastante frecuencia estrangulamentos para o uso –e o pago- dos produtos enerxéticos tradicionais mentres estes non sexan substituidos.
Pero desde o meu punto de vista, os factores en dirección oposta van ter máis peso. Acordémonos de que na década previa á pandemia a maior preocupación estaba na posibilidade de que a medio ou longo prazo se consolidase unha tendencia desinflacionista (por non falar directamente de deflación). De feito, en todos eses anos os prezos medraron polo común por debaixo do obxectivo fixado, do 2 %. Mesmo os bancos centrais, antes obsesionados por “fixar a credibilidade antiinflacionista” a toda costa, foron cambiando a súa visión. O argumento máis amplamente sostido hai apenas tres anos era que nos agardaban –particularmente ós europeos- anos, cecais se podería falar dun par de décadas, de baixo crecemento, e iso funcionaría sen dúbida como un mecanismo de depresión dos prezos. En consecuencia, as políticas económicas –en primeiro lugar, a monetaria- deberían favorecer que os prezos creceran máis do que entonces o facían.
A pregunta chave aquí é: podería ocorrer que dentro dun par de anos, unha vez superadas as moitas anomalías provocadas pola pandemia, teñamos regresado a unha situación así? Non cabe descartalo, porque as tendencias de fondo de cara ó estancamento non son algo de agora mesmo, senón que teñen xa un longo percorrido (de feito, desde os anos oitenta a tasa media de crecemento non deixou de reducirse década tras década). Mais agora hai unha diferenza importante: os grandes programas de investimento público-privado que se están lanzando para impulsar as grandes transformacións en marcha, constitúen certamente unha oportunidade de ouro para rachar con esas tendencias de fondo de cara ó estancamento. Pero non será doado, debido a factores importantes de bloqueo do crecemento que seguirán con nós, como a demografía adversa, a persistencia da desigualdade, ou o exceso de débeda nos mercados globais.
Os grandes programas de investimento público-privado que se están lanzando para impulsar as grandes transformacións en marcha, constitúen unha oportunidade de ouro para rachar con esas tendencias de fondo de cara ó estancamento.
Esas tendencias de fondo parecen estar na mente de aqueles que –sexan organismos independentes ou axencias multilaterais- agora mesmo están facendo proxecciós sobre a evolución futura dos prezos, que moi maioritariamente apuntan a aumentos moi axustados ó obxectivo en 2025 ou 2026. De novo hai que destacar as condicións de incerteza radical nas que nos movemos, que obrigan a tomar con coidado calquera predicción. Pero de cumplírense, a preocupación pola inflación quedará de novo relegada durante un longo tempo na conversa pública.