Contra a función encubridora da linguaxe económica
Se alguén merece ser considerado unha eminencia do pensamento económico a contracorrente, ese é José Manuel Naredo, premio nacional de Economía e Medio Ambiente, que vén de publicar La crítica agotada. Claves para un cambio de civilización (Editorial Siglo XXI), libro no que os seus seguidores ven unha mirada lúcida coa que é quen de descubrir as limitacións de cantos se moven na súa mesma beira ideolóxica. Un ensaio sobre como as palabras determinan o pensamento e como o pensamento determina a realidade. A entrevista para Tempos Novos tivo lugar en Madrid, onde reside.
Nunha das presentacións do teu último libro declarabas que mentres a tripla crise –ecolóxica, política e social –se agudiza, a contestación social decae e aumenta o sentimento de impotencia para endereitar a situación cara a horizontes máis saudables para a maioría.
Efectivamente. Creo que ese cambio prometedor parecía máis plausible a principios dos 70 que agora e vin como se foi disipando. O feito de que levemos tanto tempo sen que os esforzos militantes neste sentido logren o seu propósito lembroume o mito de Sísifo que ilustra a portada do libro, o mito dun rei castigado polos deuses a subir unha gran roca ao alto dunha montaña para que, unha vez arriba, se lle escapa a pedra caendo de novo cara abaixo, e así unha e outra vez por toda a eternidade. Ademais, considero que o mito de Sísifo achega unha metáfora máis reveladora para describir o obxecto de reflexión deste libro que aqueloutra que enfrontaría as ondas de protesta e reivindicación a unha cidadela de poder cada vez mellor defendida, xa que esta última asume a concepción bélica da política que ao meu xuízo figura entre as causas dos infrutuosos empeños. Cando ademais considero que o poder, lonxe de estar nunha cidadela, abarca todo o corpo social en forma de redes e relaciones, non só de clase, senón tamén clientelares, patriarcais, raciais… e de dependencia económica e disciplinaria diversa, que se solapan entre si para manter a consabida «servidume voluntaria» que muda e se reacomoda aos cambios, do mesmo xeito que ocorre coas elites, dando pé ao actual impasse socio-político.
Sinalas como causa principal o abrazar os que chamas non conceptos tanto por parte das dereitas como das esquerdas, tanto por parte dos que mandan como dos que obedecen. Podes explicarnos isto?
O pensamento é fundamentalmente verbal (ao que non ten nome non se lle presta atención). E as visións do mundo apoiadas nas linguaxes constitúen entidades en boa medida pechadas, no sentido de que admiten e priorizan determinadas percepcións, pensamentos e comportamentos, á vez que implicitamente eluden ou exclúen outros. Por iso é polo que a ideoloxía dominante asociada á linguaxe ilumina e mesmo cuantifica cousas, pero sempre á conta de eludir outras. E por iso é polo que en situacións críticas que devalúan a súa función apoloxética do statu quo predomina a súa función encubridora, que oculta e nega posibles alternativas.
Falsean a realidade?
Falo diso na primeira parte do libro. Tras describir o panorama político, social, económico e ecolóxico actual para saber onde estamos, analizo o mundo deses conceptos esfiañados ou difusos que poderiamos cualificar de “non-conceptos”, xa que sobrevoan o mundo real, co agravante de que se lles atribúe unha realidade que non teñen. Entramos así no mundo dos mitos e as metáforas que poboan a retórica política, económica e ecolóxica, que a xente asume sen darse conta. E son estas metáforas e mitos sobre os que asenta a ideoloxía dominante os que xeran as institucións e os comportamentos que manteñen o statu quo.
Como superar estas metáforas e mitos dos que falas e nos que asenta a ideoloxía que domina hoxendía?
“Só pensando fóra das marxes delimitadas polo sentido común hoxe dominante poderemos construír un paradigma civilizatorio que emancipe aos seres humanos e devolva a dignidade á natureza”.
O libro non só mostra a opacidade, o ambiguo e o baleiro destes non-conceptos e de onde xorden e os “puntos cegos” que xeran, senón que ademais mostra como hai que transcendelos para que emerxa con toda a súa potencia o xenuíno pensamento crítico. Como indico no prólogo, creo que “só pensando fóra das marxes delimitadas polo sentido común hoxe dominante poderemos construír un paradigma civilizatorio que emancipe aos seres humanos e devolva a dignidade á natureza”. Pois cabe advertir que o paradigma sociocultural dominante non é, nin pode ser, un sistema conceptual completamente pechado. Que o posible cambio sociocultural depende precisamente da ambigüidade das súas categorías básicas que adoitan estar poboadas de non-conceptos. Xa que precisamente esta ambigüidade é a que ofrece brechas polas que o pensamento crítico pode facer panca para socavar a hexemonía do paradigma sociocultural dominante e conseguir que emerxan outras visións do mundo.
Entre os “non-conceptos” destacas a metáfora absoluta da produción, que conleva idolatrar o crecemento das “forzas produtivas” como base dun determinismo histórico que apuntaría inequivocamente cara ao progreso, pero que en realidade ten contribuído a alimentar o enfrontamento entre economía e ecoloxía. Por que ese enfrontamento?
Efectivamente, entre estes “non-conceptos” que forman parte da ideoloxía dominante ocupa como dis un lugar prioritario a metáfora absoluta da produción. Aclaro que en metaforoloxía denomínase unha metáfora absoluta aquela que lanza xuízos de valor sobre cuestións relevantes sen contar con respaldo lóxico nin empírico algún, e que a xente asume sen darse conta. Como expoño por extenso no meu libro A economía en evolución (4ª ed. actualizada, Século XXI, 2015), a economía xurdiu no século XVIII como disciplina independente da moral e do poder, ao propoñer por primeira vez algo que se supoñía de interese para todo o mundo: “acrecentar a produción de riquezas renacentes sen menoscabo dos bens fondo”. Riquezas renacentes ─hoxe diriamos renovables─ que se presupoñían asociadas á capacidade creadora da Nai-Terra, nun tempo no que imperaba unha visión organicista do mundo que presupoñía que ademais das colleitas, os bosques ou a pesca, tamén crecían e perfeccionábanse os minerais no seo da Terra e mesmo que os continentes dilataban os seus límites. E xunto a esta noción de produción xurdiu a idea de acrecentala.
“Calquera aumento da produción viuse con bos ollos, permitindo que a metáfora da produción infundira indiscriminadamente ao lucro un significado utilitario, á vez que se corría un tupido velo sobre os danos ecolóxicos e sociais xerados no proceso”.
Unha idea, unha metáfora como ti lle chamas que non experimentou grandes cambios. A idea da produción e o obxectivo do crecemento seguiron dominando o pensamento económico. Por que? En que se fundamentaba?
Tras esborrallarse a finais do século XVIII e principios do XIX a cosmoloxía arcaica que impregnara de racionalidade as nocións de produción e crecemento (da devandita produción), estas seguiron gozando de boa saúde ao cortar o cordón umbilical que unía orixinariamente a noción de sistema económico ao mundo físico e trasladalo ao universo autosuficiente dos valores monetarios, no que seguiu imperando a metáfora absoluta da produción e o obxectivo do crecemento da mesma, como pezas claves da ideoloxía económica dominante. Así, en contra do que postulaban os autores franceses do século XVIII, producir acabou sendo simplemente revender con beneficio, pois o invento do PIB, que dá visos de realidade á metáfora da produción, é o mero resultado de restar ao valor monetario en venda de determinados “bens e servizos” o valor do gastado na súa obtención.
O cal permite, por exemplo, falar de produción de ouro ou de petróleo cando hoxe sábese que se trata de meras extraccións de certos stocks singulares que alberga a cortiza terrestre, xa que hoxe tense conciencia de que nin os minerais crecen e se perfeccionan no seo da terra, nin a Terra dilata os seus límites.
Nada que non fose lucro produtivo tería importancia por iso…
Así é. Calquera aumento da produción de “bens e servizos” viuse con bos ollos, permitindo que por definición a metáfora da produción (de valor monetario) infundira indiscriminadamente ao lucro un significado utilitario, á vez que se corría un tupido velo sobre os danos ecolóxicos e sociais xerados no proceso. Por último, a elaboración das Contabilidades Nacionais outorgou realidade monetaria á idea de sistema económico coa metáfora da produción e a idolatría do crecemento (da produción) á cabeza. E a axiomática que subxace á idea usual de sistema económico que rexistran as Contabilidades Nacionais estendeu o reduccionismo monetario dos fluxos de produción, de consumo e investimento ás ideas imperantes de riqueza e patrimonio, ao supoñelas tamén todas elas expresables en diñeiro, facendo abstracción da variada natureza física, cultural…ou financeira dos seus compoñentes.
Neste marco histórico, como xurdiu o pensamento ecolóxico, a ecoloxía? En que se diferencia da economía?
“A diferenza da economía, que razoa coa súa noción de sistema económico no universo illado dos valores monetarios, a ecoloxía usa os sistemas de razoamento de todas as ciencias naturais para reflexionar sobre o funcionamento integrado dos ecosistemas”.
Paralelamente á economía, xurdiu un pouco máis tardiamente a ecoloxía, que o insigne ecólogo Ramón Margalef definiu como unha bioloxía de sistemas. A diferenza da economía, que razoa coa súa noción de sistema económico no universo illado dos valores monetarios, a ecoloxía é unha disciplina que usa o coñecemento e os sistemas de razoamento de todas as ciencias naturais para reflexionar sobre o funcionamento integrado dos ecosistemas. O divorcio entre economía e ecoloxía parte da diferenza entre o oikos sobre o que cada unha delas reflexiona. Mentres que a economía centra as súas reflexións no universo illado dos valores monetarios, razoando cunha idea de sistema económico composto polos ingresos e gastos dos seus “axentes económicos” (persoas, empresas…ou Estados), a ecoloxía centra a súa atención no metabolismo dos ecosistemas, nos que conviven e se nutren os organismos moi diversos que compoñen a biosfera ás distintas escalas e niveis de agregación. E está claro que se pode aumentar ese saldo de valor monetario que é o PIB á conta de causar severos danos ecolóxicos e sociais que o enfoque económico ordinario non rexistra.
Que explica que se chegase a dar ese enfrontamento?
O feito de que impere o reduccionismo monetario da economía estándar explica o enfrontamento entre economía e ecoloxía, en consonancia co dualismo cartesiano e os enfoques parcelarios propios da modernidade que viñeron separando e enfrontando especie humana e natureza coma se de conxuntos disxuntos se tratase. O reduccionismo monetario da idea usual de sistema económico elude a «deterioración ambiental» que xeran os procesos habituais de extracción, elaboración e uso dos recursos planetarios. Así, o chamado «medio ambiente» vén sendo o baleiro analítico que deixa inestudiado o enfoque económico ordinario, ao circunscribir o seu razoamento ao universo dos valores monetarios. E cando a rede analítica da economía estándar deixa un medio ambiente inestudiado hai dúas formas de abordalo: 1) estirando a vara de medir do diñeiro para atrapar obxectos dese «medio ambiente» e levalos ao curro da análise usual custo-beneficio; e 2) recorrendo a outras disciplinas que toman como obxecto de estudo habitual ese «medio ambiente» do enfoque económico corrente. Estas dúas formas de tratalo son as que utilizan, respectivamente, por unha banda, a chamada economía ambiental ou verde e, pola outra, a economía ecolóxica.
Defendes unha aproximación entre ambas, non?
O enfoque ecointegrador que veño propoñendo desde hai tempo busca conectar ambas as aproximacións, primando a integración do coñecemento para unir a reflexión monetaria coa física e a institucional. Pero esta posta en común está lonxe de producirse: á torre de Babel das especialidades científicas engádese así a habitual incomunicación entre economía ambiental e economía ecolóxica, permanecendo a primeira máis ao servizo dos poderes políticos e económicos establecidos, e a segunda máis asociada ao movemento ecoloxista e ás correntes sociais máis críticas do statu quo.
Que é o que o impide?
“Cando a incidencia humana é tan relevante que chegou ata a modificar o clima, deberiamos romper o divorcio entre economía e ecoloxía falando de ecosistemas agrarios, industriais… ou urbanos, para preocuparnos pola súa incidencia local e global”.
Adóitase ignorar que unha xestión razoable esixe romper con este artificial conflito, para emprender unha posta en común que fusione economía e ecoloxía. Pois habemos de lembrar que a especie humana forma parte da biosfera e que esa bioloxía de sistemas que é a ecoloxía debe incluír á especie humana, coas súas convencións culturais e institucionais da propiedade e o diñeiro das que se ocupa a economía ordinaria, convencións que, como é sabido, orientan e condicionan as formas de xestión e comportamento. Cando a incidencia humana, que interactúa con territorios e ecosistemas desde épocas inmemoriais, é tan relevante que chegou ata a modificar o clima, deberiamos romper o divorcio entre economía e ecoloxía falando de ecosistemas agrarios, industriais… ou urbanos, para preocuparnos pola súa adaptación e incidencia local e global, que é a que de verdade habería que estudar e reorientar.
Aludindo ao cambio de paradigma ecointegrador que propós -ese que busca desprazar o actual antropocentrismo por un novo geocentrismo- falas dunha integración nun triplo sentido. Podes desenvolvelo brevemente?
Si. En primeiro lugar, a integración do coñecemento, para transcender o actual predominio dos enfoques sectoriais e parcelarios e, sobre todo, fronte ao soado divorcio entre economía e ecoloxía. En segundo lugar, a integración especie humana e natureza fronte ao tradicional enfrontamento entre ambas, lembrando que é a simbiose, e non o enfrontamento, a clave do enriquecemento da vida na Terra, o cal induce a desprazar o actual antropocentrismo cara a un novo geocentrismo. E en terceiro lugar, integrando individuo e sociedade, o que implica unha reconstrución profunda de identidades e a recreación da propia idea de sociedade civil para xerar un tecido social máis cohesionado, fronte ao enfrontamento e a polarización social que desata o individualismo mezquino e insolidario que espolea a actual pugna pola riqueza e o poder.
Con que consecuencias? Van máis aló do puramente económico?
As dimensións que supón a adopción do enfoque ecointegrador transcenden do campo do económico. Pois a revolución científica que se produciría no campo da economía ao superar a noción usual de «o» sistema económico para razoar sobre unha economía de sistemas, e ao transcender a idolatría do PIB para establecer, como propoño, unha taxonomía do lucro, entraña cambios de conciencia moito máis amplos que implican a outras ramas do coñecemento e do pensamento.
A experiencia parece sinalar que este enfoque integrador que ti defendes non resultará fácil de levar adiante…
Para que a novo paradigma ecointegrador progrese, ademais de ser inclusivo e xeralmente atractivo, ten que aclarar con interpretacións solidamente consensuadas de onde vimos, onde estamos, cara a onde imos e cara a onde queremos e podemos ir. Un verdadeiro cambio de civilización ha de apoiarse nunha interpretación común da evolución humana que permita relativizar e reformular as vellas ideas sobre as que hoxe repousa o statu quo mental e institucional. E, como se globalizou o paradigma sociocultural imperante, o novo terá que globalizarse tamén, pero ser á vez o suficientemente flexible para albergar, e mesmo promover, a máis ampla diversidade de culturas, opinións ou formulacións parciais entre aqueles que o subscriban.
Algunha advertencia importante á hora de avanzar nesa dirección?
Hai que subliñar que no caso do conflito de paradigmas que nos ocupa non se trata de substituír un reduccionismo por outro, senón de erosionar a hexemonía do antigo cunha visión máis ampla que o transcende e relativiza. O maior potencial analítico e preditivo do que veu dando mostras o enfoque ecointegrador, unido ao seu carácter aberto, transdisciplinar, multidimensional e á maior amplitude do seu obxecto de estudo, deberían potenciar tamén a súa natureza inclusiva fronte aos dogmatismos reduccionistas ao uso.
