Texto Francisco Cortez-Lobão Fotos Xavier Carvajal
MONTSE DOPICO: Bea, ti es autora dunha obra referencial sobre Luísa Villalta orientada ao público infantil. Creo que está a ter bastante éxito.
BEATRIZ MACEDA: Pois si, imos camiño da terceira edición, algo que nos ten moi felices. A idea xurdiu un día falando con Fran Alonso. Díxenlle que eu son mestra e o alumnado máis novo queda sempre á parte nas Letras Galegas. Saen libros moi bos escritos por grandes autoras e autores sobre a persoa á que se dedica o día, pero existe ese baleiro para a xente nova. Eli Ríos e mais eu intentamos facer un álbum, coas marabillosas ilustracións de Laura Suárez, que abarcase diversas idades para que os máis novos coñecesen a Luísa Villalta.
MD: Pilar García Negro, profesora durante moitos anos na Universidade da Coruña, foi unha das grandes amigas de Luísa Villalta. O Día das Letras Galegas dedicouse moi poucas veces a mulleres, sendo este practicamente unha excepción. Luísa foi unha muller feminista. Que relevancia pode ter que se lle dedique o Día das Letras? Cal é a pegada do feminismo na súa obra? Paréceme evidente que o feminismo está presente en todo o que escribe. Un libro como “Papagaio”, escrito a partir dunhas fotografías de Maribel Longueira sobre a destrución do barrio homónimo, constitúe unha crónica poética desa destrución. Paréceme un dos exemplos máis evidentes da pegada do feminismo na súa obra.
“No décimo aniversario do falecemento de Luísa, foron a Asociación Alexandre Bóveda e a Asociación de Escritores en Lingua Galega quen colocaron a placa correspondente, un pequeno xesto de recordación da súa vida e do lugar onde naceu, morou e finou. Obras son amores”. (Pilar García Negro)
Pilar García Negro
PILAR GARCÍA NEGRO: Foi unha escritora de altísima calidade que cultivou todos os xéneros. Como amiga íntima, teño que dicir que foi unha persoa extraordinaria, allea a toda forma de divismo e individualismo. Acompañou sempre a súa obra dunha descuberta persoal. Hai un camiño individual dela como descubridora de realidades da Coruña que non pertencen ao campo do visualmente vendíbel, e como escritora nun exercicio de concreción. A respecto da Real Academia Galega, esta dotouse no seu día dunha regra prescritiva en virtude da cal para ser dedicataria do Día das Letras Galegas hai que levar 10 anos morta como mínimo. Sabendo que as mulleres tiveron unha menor presenza no campo público en calquera das súas dimensións, e por tanto na intervención literaria, é lóxico que haxa menos figuras femininas. A propia Academia en 1963, por anticuados que fosen, escolleron como epónima e primeirísima dedicataria do día a Rosalía de Castro. Arrincamos de aí. Ela non é unha máis dunha serie, senón que sen ela non hai serie. Así de claro e fundacional. En segundo lugar, quero puntualizar que face a esa repetición constante de que houbo poucas escritoras, créanme que non é así. Entre as décadas dos 60 e os 80 do século XIX non menos de 23 sinaturas femininas aparecen na prensa galega. As máis coñecidas son Rosalía de Castro, Emilia Calé, Pardo Bazán… Pero hai outros nomes que están escribindo literatura ou, como Avelina Valladares, sobre agricultura. Nós non podemos analizar a nosa realidade atendendo só ao punto de chegada, senón ao de partida: unhas cifras de analfabetismo enorme por falta de escolarización no noso país a principios do século pasado, á que sumar a proscrición do galego como instrumento público. Para ser escritora hai que ir choutando sobre toda unha serie de obstáculos. En primeiro lugar, hai que saber ler e escribir. En segundo lugar, hai que ter libros. En terceiro lugar, hai que ter actitude e ánimo. En cuarto lugar, unha protección. En quinto lugar, ter onde editar. Por todo isto, a nosa proporción no século XIX é cualitativa e cuantitativamente superior á do primeiro terzo do século XX. Houbo un retroceso ou, na miña tese, unha reacomodación. Esta debeuse a que no primeiro terzo do século XX xa hai escolas de maxisterio para mestras, telefonistas, telegrafistas, taquígrafas, funcionarias en pequeno número, poucas universitarias… Por tanto, hai uns nichos de traballo que absorben mulleres no mercado laboral. Non significa que haxa mulleres que empezan a traballar. As mulleres traballaron toda a vida, outra cousa é cobrar. Aí si que existe unha baixa. Collemos as páxinas d’A Nosa Terra ou da revista Nós e hai menos, en cantidade e en calidade. Están Herminia Fariña, Sarah Lorenzana ou Margot Sponer. Cando se estabiliza de novo sociolóxica e economicamente o panorama, e comeza a haber xa moito máis sentido de autonomía ou independencia feminina, aflora de novo, xa nos 50, toda unha promoción de escritoras: Pura Vázquez, Dora Vázquez, María do Carme Kruckenberg, Luz Pozo Garza… Toda unha resurrección, a partir da cal aparecen escritoras en tropel. Por último, gustaríame dicir sobre Luísa que hai unha serie de tópicos que probabelmente son certos. Conéctase a unha tradición cultural e literaria. Claro que existe unha absoluta discriminación feminina, de milenios. Pero a respecto de nós, teremos que recordar que no século XIX as nosas escritoras dan a cara sempre co seu nome e apelidos. Non pasa nada así nas literaturas española, catalá ou francesa, sendo países dun nivel económico máis elevado. Pois aquí mesmo hai escritores que utilizan a pseudonimia feminina, como Lamas Carvajal ou Amador Montenegro. Son os tempos en que Fernán Caballero ten que chamarse así literariamente en España malia ser Cecilia Böhl de Faber. Os tópicos, por iso, cómpre revisalos. Á Real Academia cabía esixirlle algo máis de actividade a respecto do día a día da literatura e a historia de Galicia fóra do 17 de maio. A cerimonia é funeraria. En 2014, por certo, no décimo aniversario do tristísimo falecemento de Luísa, foron a Asociación Cultural Alexandre Bóveda e mais a Asociación de Escritores en Lingua Galega quen colocaron a placa correspondente, como un pequeno xesto de recordación da súa vida e do lugar onde naceu, morou e finou. Obras son amores.
“En varios números da revista ‘Festa da palabra silenciada’ Luísa Reflexiona sobre a situación das escritoras. Hai unha literatura de mulleres, un termo que non lle gustaba porque nos apreixaba”. (Beatriz Maceda)
BM: Falando da muller en Luísa Villalta, paréceme importante lembrar como en 1983 naceu, para dar a palabra á muller, a revista Festa da Palabra Silenciada, fundada e coordinada por María Xosé Queizán. Foi fundamental para nomear o mundo como muller, e para falarmos dun movemento poético onde participaron todas as poetas. Foi unha transfusión de versos. Podedes acceder aos números da publicación na páxina do Consello da Cultura. Paga moito a pena ver o gran traballo feito. Luísa Villalta colaborou con dous poemas e un artigo. Un é “Muller mensura”, poema que forma parte despois de “Ruído”, un antes e un despois na súa obra. No número 12 da revista tamén figura o seu poema “Ás damas que antano cantaron”, que evoca e dá unha volta ao poema “Balada das damas de outrora” de François Villon. A poeta guíanos a través de imaxes construídas na literatura e que nos chegaron por medio de determinados símbolos estereotípicos. A palabra que espera, como Penélope. No número 10 da publicación hai outro texto importante, “Mulleres si, pero”. Reflexiona sobre a situación das escritoras. Hai unha literatura de mulleres, un termo que non lle gustaba a Luísa porque nos apreixaba. O texto remata cunha reflexión positiva, onde considera que “o triunfo só se acada cando se mira o ceo e só se ve nel a inmensidade do espazo que temos para voar. Se a isto é ao que lle chaman postfeminismo, esperemos que nos chegue canto antes”. Isto enlaza coa primeira frase, emocionante, do primeiro libro que eu lin de Luísa Villalta, “As chaves do tempo”, cando di “Silencio me chaman porque neste tempo en que vivo non se me escoita”. Case poderiamos seguir a repetila. Na obra de Luísa vese ese proceso: unha muller galega, situada nunha lingua. No seu “Libro das colunas” afírmase que somos estranxeiras cando non usamos a nosa lingua. O papel de Luísa dende a perspectiva feminista é xa que logo moi claro. Vese tamén no teatro.
PGN: Con “As certezas de Ofelia”, unha obra que reinterpreta.
BM: Exacto. Falamos de Villalta como poeta, pero ten unha obra dramática impresionante. N’As certezas de Ofelia ela dá a volta a toda esa mitoloxía.
Montse Dopico
MD: Ela é máis coñecida como poeta, aínda tendo cinco pezas de teatro publicadas e unha inédita. O resto da súa obra quedou eclipsada. O seu cultivo do ensaio é moi importante, tanto en artigos como en libros como aquel sobre a relación entre a música e a poesía, ou sobre o Hamlet de Cunqueiro. A súa obra non poética, incluíndo a narrativa (“As chaves do tempo”, “Teoría de xogos” e o libro de relatos “Silencio, ensaiamos”, ademais de relatos en volumes colectivos) aparece agochada. Como se pode destacar a súa importancia?
“Luisa Villalta, debido ao seu carácter poliédrico, vincúlase aos grandes clásicos da nosa literatura, como Rosalía, Castelao ou Cabanillas. Fai certa aquela máxima dos clásicos gregos: todas as artes son amigas”. (Pilar García Negro)
PGN: A iso me refería cos tópicos sobre a súa figura. Un deles é o seu carácter de escritora multixenérica, cultivadora de todos os xéneros. Lembremos que todo se desenvolveu nun marco temporal de quince anos, o cal ten máis mérito. Luísa non chegou a cumprir os 47. Ese tópico, por tanto, é certo, pero gustaríame enriquecelo coa noción de que ela, debido ao seu carácter poliédrico, vincúlase aos grandes clásicos da nosa literatura. Como Rosalía de Castro, que alén de ser a poeta por antonomasia é novelista, colabora en prensa, é contista e inauguradora do ensaio como xénero literario. Como Cabanillas ou Castelao. Ela fai certa a máxima dos clásicos gregos: todas as artes son amigas. Por riba de todos os xéneros literarios, inocula en toda a súa palabra escrita un valor cardinal: a música. Temos que considerar, ler e reler todo o seu discurso metaliterario. Ela é unha escritora directa, que non fai prosa en verso. É poeta de plena substantividade, pero dende o comezo ten un interese superlativo por acompañar iso dun discurso e reflexión, afiliándose a algo moi propio dela: non renunciar a entendérmonos. A poesía pode ter unha marxe de plurisignificación, pero é entendíbel. Hai que considerar toda a súa prosa discursiva, claramente explicativa da literatura, indagadora do papel do escritor ou escritora. Nas columnas publicadas en A Nosa Terra hai varias en que se refire a iso. Dende “Música reservada” a “Sobre un certo estado de conciencia”, case ao final dos seus días, os temas veñen sendo os mesmos. “Os temas non son meus, son o mundo mesmo. E, á vez, o mundo mesmo son eu”, escribía. E “O tema é o que me fai a min comunidade: unha preocupación polo devir da humanidade, unha maneira galega de ser humana, unha preocupación polo devir de ser galega”. Imposíbel concentrar mellor telegraficamente un fin de vida. A súa intervención é moi rica, moi a ter en conta. Ela mesma di en “Ruído” que “este meu ruído que acaba de saír do silencio, e ansía a lectura comprensiva de quen coma ti comparte non sei se o resultado, pero si a intención con que foi escrito, porque parte dunha determinada captación do mundo da historia íntima do ser humano, dolorida e vacía, e tende cara á comprensión e a comunicación, que son en definitiva as vías que deberían permitir a fe na harmonía e no intercambio, algo ao que se lle soe chamar paz ou xustiza, pero que non é máis que dignidade, respecto, diálogo e acción, por suposto, conforme a este equilibro”. Esta é unha definición intencional e un sentido perfecto da súa propia obra, que se corresponde moi ben co ecuador da súa vida e traxectoria literaria, o ano 1995. Correspóndese moi ben con esa procura incesante dela. A vida é unha viaxe, como di a gastada metáfora, pero a dela foi unha viaxe íntegra e confesa de procura do outro en termos filosóficos. Ese outro atinxe a Coruña, como a súa cidade; Galiza, como a súa nación, e a humanidade dolorida da que fala neste texto. Por iso ten un poema estarrecedor pola súa arrepiante actualidade que dedicou en 2003 a Palestina. Naturalmente, fala do seu propio camiño como muller, a súa viaxe interior e exterior, concedéndose unha liberdade de pensamento e expresión moi pouco comúns. Todas e todos sabemos das letras da literatura acomodaticia á que ela xamais se afiliou. Ten un gran valor.
“A obra de Luísa fai comunidade continuamente. En “Papagaio” deixounos esa comunidade de mulleres. Foi unha muller de moitos rexistros, pero todos eles encadeados”. (Beatriz Maceda)
BM: A min admírame da súa obra en conxunto, incluíndo poesía, teatro, ensaio e narrativa, que constitúe un corpus coherente. No “Libro das colunas” vese moi ben. Nunha columna tes sempre espazo limitado, pero nas súas nunca sobra nin falta unha palabra. E teñen unha tremenda afouteza. Precisariamos dela aínda escribindo columnas. Tocoulle un tempo moi concreto. Naceu en 1957, en plena ditadura. Era unha persoa que tivo moi en conta a cultura grecolatina, a Bertolt Brech, Valle-Inclán, Cunqueiro… Tiña referentes que estudaba e respectaba, como a tríada contemporánea de Manuel María, Antón Avilés de Taramancos e Uxío Novoneyra, cos que estableceu na AELG unha relación máis forte. Tívoos moito en conta, como nesa conversa con Novoneyra onde se preguntan se poderán ir un día do Courel a Compostela por terras liberadas. Tamén recoñece a obra de Manuel María, de quen ás veces escoitamos que facía unha poesía simple cando era a voz real do pobo. El narraba todo o que escoitaba.
PGN: E tiña moitísimos rexistros. Hai que saber lelo.
Beatriz Maceda
BM: Vese tamén esa tradución do “Manifesto por un novo teatro” de Pier Paolo Pasolini. O seu papel aí como tradutora é fundamental.
PGN: E visionario por completo dos tempos de hoxe.
BM: Editado nos Cadernos da Escola Dramática Galega. Non podemos esquecer a Francisco Pillado nesta conversa.
PGN: Exactamente, e Manuela Vega.
BM: Efectivamente. Foron fundamentais na vida de Luísa, animándoa a escribir e pór en valor a súa obra xa tan nova. Pillado puxo en contacto a Luísa con Isaac Díaz Pardo. É moi importante esa parte humana. Eu xa coñecín a Pillado nos últimos anos da súa vida, pero quedoume claro que era unha gran persoa. El contaba algo que me impactou moitísimo, que cando morreu seu pai el estaba tan triste que Luísa e Paulino ían cada fin de semana tocar o violín na súa casa para animalo. Paréceme unha mostra de humanidade e comunidade. A obra de Luísa fai comunidade continuamente. En “Papagaio” deixounos esa comunidade de mulleres. Foi unha muller de moitos rexistros, pero todos eles encadeados.
PGN: Un libro como “As chaves de tempo” debera ser obxecto dunha reedición masiva para o ámbito escolar, pero tamén para o público adulto.
BM: Está reeditado agora por Cuarto de Inverno, tras saír con A Nosa Terra no seu momento.
PGN: Efectivamente. Un libro que é toda unha alegoría da historia de Galiza.
BM: É moi importante que se loitara para que se reeditase. Sería fundamental que chegue aos institutos, que se lea.
MD: Xa que falamos de Francisco Pillado, el foi quen comezou a publicarlle as obras nos Cadernos da Escola Dramática Galega. Falamos do tempo que lle tocou vivir: ela comezou a estudar na universidade na época da morte de Franco, onde coñeceu a Paulino Pereiro, o seu marido durante moitos anos, e o seu grupo de amigos. Foi quizais na universidade onde ela abrazou o galeguismo, vindo dunha familia coruñesa sen vínculo con este. A universidade foi fundamental para que ela fose quen foi. Logo viviu na Coruña dos anos 80 practicando a música como violinista, tanto na Xove Orquestra de Galicia como no grupo Escaino. Participou na actividade cultural da cidade, daquela moi activa. Nese momento aínda non recitaba en público. Amigos dela como Miguel Anxo Fernán-Vello están en colectivos como De amor e desamor, pero ela aínda non. Comezou a publicar algo máis tarde, xa nos 90. A finais dos 80 comeza a traballar como profesora de secundaria abandonando profesionalmente a música, aínda que nunca deixa de tocar. Nos anos 90, co que sucede no país, vólvese moito máis activista, participando na Asociación de Escritores en lingua Galega, da Mesa pola Normalización Lingüística ou no BNG. Máis adiante será moi activa nas protestas do Prestige. Gustaríame situala no seu tempo político, dos 80 aos 90. Ten un reflexo na súa obra. O seu tempo político ten moito que ver co goberno de Paco Vázquez na Coruña, co que é moi crítica. Un exemplo claro é a política lingüística. Despois, xa nos 90, chega o fraguismo. Cal é a relación entre a súa obra e o seu tempo político?
PGN: Tocoulle vivir un tempo histórico determinado como adulta, coincidindo a presidencia de Fraga coa alcaldía de Francisco Vázquez. Xuntouse a fame coa necesidade. Non había para a mínima fortuna da lingua galega protección nin amparo por ningunha destas vías. Foi sempre moi clara e moi valente, e absolutamente activa, en cousas tan concretas como “perder o tempo”, gastar moito tempo dende logo, reivindicando publicamente e socializando a necesidade de chamarlle A Coruña á Coruña. Ela participou na quenda que lle correspondeu no que fixemos certas persoas con aquel enorme floral de “La Coruña” na entrada da cidade. Titulámonos como Comando María Balteira e fixemos o que fixemos. Digo isto a título anecdótico porque houbo moitísimos máis actos a prol dos dereitos lingüísticos e os deberes das institucións públicas, tanto no que atinxe á Xunta como ao Concello, que aplicaba unha política agresivamente antigalega. Tivo unha actuación moi importante no ensino. A partir de 1988 xa escolle como modus vivendi o ensino no canto da música. Nos seus destinos de Oleiros e Ferrol, e no definitivo en Sada, realizou un labor extraordinario. Lembro conversas con ela moi agradábeis, gratas e instrutivas sobre as necesidades do galego, de acumular e atopar as auténticas palabras galegas. Colaborou con unidades didácticas para un bo uso do vocabulario. Foi moi atenta e receptiva. Dende febreiro de 1992 foi militante do BNG, e isto tamén forma parte da súa biografía. Un aspecto fundamental que cómpre ter en conta e que non mencionarán nin a Real Academia nin outras institucións porque non lles convén é o feito de que Luísa Villalta non pertenceu nunca ao mundo cultural ou editorial autonómico, á chamada oficialidade cultural galega. En absoluto. E naqueles anos había, e non provocada por nós, os que escribiamos de forma diferente á normativa chamada oficial, unha divisoria moi clara. Examinen vostedes as editoras con que publicou Luísa Villalta. Efectivamente, a primeira foi promovida convertendo un conto na obra teatral “Concerto para un home só” a fins da década dos 80, por Francisco Pillado, nos Cadernos da Escola Dramática Galega. Despois, Edicións do Castro, con Isaac Díaz Pardo. Logo Espiral Maior, Sotelo Blanco, Baía, Vía Láctea, a AELG, Asociación Cultural Alexandre Bóveda, A Nosa Terra…Fica claro que se queremos falar de bandos, que non é unha palabra que me agrade, en que posicións estaba. Cando houbo por fin, tras moito esforzo, a posibilidade dunha mínima concordia normativa, ela disciplinadamente adoptouno como fixemos outras e outros. Pero estas editoras foron as que respectaron a liberdade de pensamento e de expresión. Isto cómpre lembralo. Luísa Villalta non foi en absoluto “un dos nosos”, que diría un ínclito representante da oficialidade. A proba é que se hoxe queremos ir á hemeroteca e verificar que fertilidade crítica tivo a súa obra, a verdade é que ficamos de mans baleiras. Xa funcionaba daquela a roda da promoción dos elementos adictos a ese tipo de réxime. Tamén digo que, a ela, isto importáballe dous reás. Ela foi moi digna, nunca soberbia, e moi consciente do prezo que tiñan as escollas que facía. Eses foron os faros, a harmonía e a dignidade.
“O seu activismo foi moi importante. Hai un cambio na súa obra que parece derivar del. A poesía primeira é existencial e intimista. A cuestión existencial non desaparece nunca, pero a partir de “Ruído” e, sobre todo, “En concreto” e “Papagaio”, a súa poesía tórnase máis cívica, política”. (Montse Dopico)
BM: Ela estivo afiliada á CIG e na Asociación Socio-Pedagóxica Galega. Participou nese debate normativo e foi defensora da normativa da AS-PG. Como docente tivo un papel moi importante. Abonda con escoitar aos que foron os seus alumnos. Era moi raro escoitar galego nesta cidade, pero eses alumnos din que se agora falan e escriben en galego, mesmo se estudaron filoloxía galega, foi por Luísa e pola súa forma de lles transmitir esa paixón. Está esa anécdota do rapaz que estaba na biblioteca do IES Isaac Díaz Pardo por pasarse do prazo en que podes ter un libro. Era dun autor galego. Luísa pasou polo sitio, viu a bronca e dixo que o libro o tiña ela e que o devolvería ao día seguinte. Ela mesmo prestaba os seus libros. Militou no BNG como cidadá comprometida polo seu país e forma parte da Mesa pola Normalización Lingüística e Esculca. Foi moi activa na AELG, da que foi vogal. Eu que estou agora na AELG podo dicir que cómpre traballar nela e ela fíxoo, moito e moi ben. Cando nace o Foro da Cultura foi coordinadora da área de revisión histórica e análise crítica da cultura. Sobre as editoriais, como comentaba antes Pilar, é fundamental ver onde publicou. Con iso temos unha visión moi importante do motivo polo que estaba nesas e non noutras.
MD: A respecto das editoriais, é importante mencionar onde non publicou. Galaxia non lle editou nada en vida. Hai pouco sacaron as súas poesías reunidas, onde non está o libro “Papagaio”, que reeditará Kalandraka. Tamén en Galaxia se publica o póstumo “Poesía ingrávida”. Importa dicilo porque as súas editoras de sempre, Espiral e Laiovento, tiveron moitos problemas. Hai pouco que sabemos que Laiovento conseguira os dereitos do seu ensaio sobre o Hamlet de Cunqueiro. Pero as editoras que a apoiaron en vida, debido a unha cuestión de dereitos de autor, están privadas da posibilidade de reeditala agora.
BM: Este ano de Luísa ten que facernos pensar no que pode pasar co noso legado cando non esteamos. É unha mágoa que estean publicando editoriais que non tiveron relación con ela.
PGN: Digámolo claramente. Os seus libros non podían publicarse porque se vetaba calquera mínima discrepancia ortográfica. As poucas editoras oficiais estaban exercendo, amparadas pola Xunta, unha directa acción represiva e de control. Reservábanse o dereito de admisión. Nós lemos hoxe calquera poema deste tempo e non está escrito en coreano. “Á nosa soidade sángran-lle os pés na inmensidade buscando palabras de aluguer para render-se”. Que pecado ortográfico hai aquí? Que os verbos “sángran-lle” e “render-se” están escritos cun trazo. Que escándalo! Estes eran os tempos.
MD: O seu activismo foi moi importante. Hai un cambio na súa obra que parece derivar del. A poesía primeira é existencial e intimista. A cuestión existencial non desaparece nunca, pero a partir de “Ruído” e, sobre todo, “En concreto” e “Papagaio”, a súa poesía tórnase máis cívica, política. Que relación pode ter co activismo e co que acontecía no seu tempo? Ela reaccionou contra a xestión política da marea negra do Prestige con colaboracións poéticas e artigos, como os recollidos no “Libro das colunas”. Tamén participou nas mobilizacións. Sobre o Foro da Cultura Galega, é importante dicir que foi a primeira vez que se intentou reunir desa maneira representantes de todos os sectores da cultura. E non podemos deixar de mencionar o tempo político do fraguismo. Como pesa todo isto na súa obra?
PGN: Sobre o Foro da Cultura Galega, debemos lembrar os tempos dun conselleiro de Cultura que afirmaba con absoluta tranquilidade que “yo a estos (os académicos) los compro por 200.000 pesetas”. Ese foro tiña como pretensión un valor de unión dentro da discrepancia ou da pluralidade política, cultural e artística, pero reclamando respirar e ter acceso a vías de exhibición e subvención pública, e outra organización da política cultural. Cando ela accede á petición de Maribel Longueira para ilustrar poeticamente a fotografía, xa que “Papagaio” é unha arte simbiótica plena, claro que está detrás a denuncia fortísima dunha aberrante política urbanística de especulación e lucro, así como a destrución dun barrio e a expulsión das marxinadas. Todo isto produce un libro así. Pero a min paréceme que dende “Ruído” e dende “Música reservada”, hai moito de metaliteratura. Todo escritor xorde dunha escrita previa, todo é palimpsesto. “Ruído” é fundamental na decantación dun perfil persoal e individualizado, cada vez máis “ela”. Nas súas derradeiras obras hai unha estética expresionista, máis unha escolla que unha evolución. Contido e forma son o mesmo, un esixe outro. Coido que hai máis un peso dunha escolla que non estaba presente nos primeiros volumes, e si de forma clamorosa en “En concreto” e en “Papagaio”.
BM: Ese proceso de aprendizaxe reflíctese ben na súa obra. Un “eu” que vai aprendendo e chega a esa comunidade. En “Papagaio” ten un gran peso a memoria roubada. Preto daquel barrio estaban as mapoulas libertarias, a Casa da Corales nas Atochas… Toda esa zona era de mulleres moi afoutas e cunha vida moi dura. Eu nacín no barrio de Orillamar, coñezo moi ben esa zona. Eses dous libros son moi importantes por iso. Esa Coruña evoluciona en “En concreto”. “Papagaio” é fundamental por esa colaboración con Maribel Longueira. Non sempre tempos a fortuna, no noso sistema literario, de observar estas conxuncións valiosas e xenerosas. Non tiven a sorte de coñecer a Luísa, pero creo que tivo esa gran virtude de estar sempre disposta a traballar en comunidade. “Confío na intelixencia porque asigna función a cada elemento da imaxe. Só me encho de imaxes, nacida para comprender. Interimaxes”, escribe.
PGN: A respecto da Coruña, hai un convite á cidade a coñecerse a si mesma. É constante. Non se trata dunha epifanía. A cidade alta é a máis populosa, que medra coa emigración anterior de Bergantiños, Lugo, a Costa da Morte, a Terra Chá….
BM: Eu relín “En concreto” percorrendo a cidade e recoméndoo. É moi interesante redescubrir a Coruña xunto co seu texto.
MD: Por último, gustaríame reflexionar sobre a súa vixencia. O poema de Palestina parece escrito hai dous días. Os seus artigos sobre política cultural ou lingüística publicados no “Libro das colunas” tamén son de plena actualidade. Reflexións sobre o ensino público… Que vixencia ten a súa palabra?
BM: É triste o vixente que segue a ser. Son artigos de 2001 a 2004.
PGN: O derradeiro non chegou a velo publicado xa.
BM: Ese, que se chamaba “Cultura, cultureta e culturismo”. Ese título sería válido hoxe en día.
PGN: E o primeiro é “Para que escrebemos?”, onde rememora un congreso en Vigo da AELG, onde recolle esa pregunta de Francisco Rodríguez. Resolve o artigo cunha gran carga de ironía e bo humor extraordinaria. Ela tiña moi bo humor.
BM: Sinala que non seremos un país acougado até que escribamos incluso para quen non le. O “Libro das Colunas” é fundamental para coñecer a Luísa activista, comprometida e afouta.
“Dende que se soubo que sería a homenaxeada nas Letras 2024, as persoas que investigamos sobre ela non podemos acceder a ese legado: documentacións persoais, cartas que adoitaba enviar ás amizades, varios inéditos que seguramente non vexan a luz…”. (Montse Dopico)
MD: Volvendo ao seu legado, do que falamos antes. As persoas que escribimos biografías sobre Luísa Villalta non puidemos acceder ao seu legado, situado no Centro Ramón Piñeiro para a Investigación en Humanidades. Penso que Eva Veiga e Pilar Pallarés, como comezaron bastante antes de ser electa, si puideron.
PGN: Eu sei por elas que a antoloxía poética de Chan da Pólvora foi deseñada antes de ser escollida como dedicataria do Día das Letras.
MD: Dende que se soubo que sería a homenaxeada nas Letras 2024, as persoas que investigamos sobre ela non podemos acceder a ese legado: documentacións persoais, cartas que adoitaba enviar ás amizades, varios inéditos que seguramente non vexan a luz… É importante comentalo, e creo que tamén vos pasou a vós.
BM: Eu chamei ao centro Ramón Piñeiro e dixéronme que o legado estaba sen dixitalizar, estando alí dende 2018. Curiosamente, houbo quen si puido acceder.
PGN: Non lles petou que se puidese acceder. Un legado pódese consultar aínda estando sen dixitalizar.
BM: Por suposto. A miña intención era acceder fisicamente. Curiosamente, saen editadas pola Xunta “As palabras ingrávidas”, con poemas inéditos de Luísa. Fálase dun poemario, pero eu non estou de acordo. Eses son versos que Luísa escribe nun almanaque, no día a día.
PGN: Unha especie de ximnasia, pero non decidiu, non puido, sobre a súa publicación.
BM: Pero fálase dun poemario. Ese libro foi coordinado por Armando Requeixo que si tiña acceso a ese material. Foi moi difícil facer o noso traballo. Fixemos o que puidemos, porque por sorte Luísa era o que escribía e da súa obra podemos sacar moito para escribir sobre ela. Pero non debera ser así.
MD: Ademais das obras do “Libro das Colunas”, fixo moitas colaboracións en revistas. Eses pequenos ensaios amosan o que ela pensa e a súa posición no mundo. Existe un risco de institucionalización e banalización da súa obra, un risco de negación do seu pensamento? Foi feminista, nacionalista…
BM: Creo que podemos sacar de positivo que foi unha persoa moi querida. Todo o mundo está disposto a escribir e falar para deixar claro quen era a verdadeira Luísa Villalta. Non deixar morrer o que ela foi. Ela falou de Galiza, non de Galicia. Ten un artigo sobre isto.
PGN: E un poema dedicado a Alexandre Bóveda onde honra o tabú, Galiza. Regaloume catro semanas antes de morrer unha copia manuscrita.
BM: Que grazas á túa xenerosidade, podemos ter no libro. Está a haber moita xenerosidade de moita xente.
PGN: A respecto das publicacións, está moi claro. O paradoxo hoxe por hoxe é que case a Día das Letras hai moita máis obra editada sobre Luísa Villalta que obra editada dela. É necesario ler a súa obra. Se homenaxeamos unha pintora, temos que ver o que pintou. Se é unha compositora, hai que escoitala. Se é unha escritora, hai que lela.
BM: Hai poemas que se poden traballar co alumnado na cidade da Coruña.
PGN: O que hai agora mesmo son edicións do que mencionaches: “As chaves do tempo”, “O Don Hamlet de Cunqueiro. Unha ecuación teatral”, unha antoloxía, e mais os libros de Montse Dopico, o de María Canosa, o de Eli Ríos e teu, o de Eva Mejuto, Esperanza Mariño… Pero seguimos nun ronsel maioritario de libros sobre ela, non dela.
MD: Galaxia tamén reeditou outro sobre a música e a poesía. Hai pouco editado dela e sobre ela, pero incluso hai ameazas de demanda xudicial ás persoas que contan cousas contrastadas sobre ela. A situación é bastante complicada nese sentido.
PGN: Haberá que saír coa pancarta: “Liberdade para Luísa Villalta”.
