por Coral del Río
As persoas que nos dedicamos a impartir docencia de Economía temos a sorte de contar con moitos exemplos da vida diaria cos que transmitir ao noso alumnado os coñecementos da nosa disciplina.
A traxedia da covid-19, por exemplo, ilustra dramaticamente como uns bos servizos públicos son imprescindibles para afrontar con éxito os desafíos que xeran os riscos colectivos, dada a incapacidade dos mercados para logralo.
Nun plano máis lixeiro, pero igualmente interesante en termos docentes, atópase o debate xurdido ao redor da canción gañadora do pasado Benidorm Fest que, como é sabido, representará a España no próximo Festival de Eurovisión.
Como alterar o resultado
O interese académico deriva de que o sistema de votacións elixido nesta edición constitúe un formidable exemplo de mecanismo de elección colectiva cuxo resultado pode ser alterado polos axentes implicados. Estamos así ante o que se coñece como un “mecanismo manipulable”, sendo relativamente sinxelo atopar situacións nas que os integrantes do proceso poden alcanzar un resultado máis favorable aos seus intereses, “mentindo” ou, se se prefire, non dicindo “toda a verdade”.
Para que este comportamento estratéxico se produza é necesario que algúns axentes teñan información certa, ou polo menos cun certo grao de probabilidade, do que van elixir os “outros”. Isto é moi importante porque en ausencia de información non é fácil acertar coa “mentira” adecuada.
No caso que nos ocupa, dado que cada membro do (pequeno) xurado profesional tiña que valorar numericamente todas as cancións, o sistema elixido xera o incentivo de que, para incrementar as probabilidades de éxito da preferida por cada quen, rebáixense as puntuacións individuais outorgadas ás alternativas que poidan supoñer unha maior competencia, relegándoas a posicións máis baixas da que merecen.
Funcionamento das votacións durante o Benidorm Fest. Foto: RTVE
No Benidorm Fest é teoricamente factible que isto sucedese xa que, aínda que os membros do xurado profesional non coñecían as puntuacións do resto dos integrantes do mesmo, como se informou desde a organización, as preferencias do xurado demoscópico e, especialmente, as do xurado popular, eran coñecidas, grosso modo, antes da final.
Se, ademais, a información é asimétrica (o público non tiña coñecemento algún sobre as preferencias dos membros do xurado profesional); se o sistema de valoración é diferente para os distintos xurados (lembremos que os integrantes do xurado popular só votaban pola canción preferida, sen ordenar o resto); se o tamaño do xurado profesional é moi pequeno (cinco membros), á vez que moi grande o número de persoas participantes no voto telefónico e por SMS (case 200.000 persoas participaron no xurado popular, o que dificulta que se produzan comportamentos estratéxicos ou a formación de coalicións neste voto); e se as regras de xogo garanten a cada membro do xurado profesional o secreto das súas puntuacións individuais (non tendo que render contas das mesmas)…
Se todo isto se produce, o cóctel está servido: calquera discrepancia entre o xurado profesional e o popular é fácil que se resolva a favor do primeiro, por moito que os organizadores do certame repitan, unha e mil veces, que a última palabra a ten o público.
Obviamente, isto non é así, xa que non é suficiente con garantir un equilibrio entre as ponderacións outorgadas aos distintos xurados implicados (50 % ao profesional e 50 % ao popular + demoscópico), como efectivamente se fixo, se non que tamén é moi relevante atender ás posibilidades de “manipulación” duns e outros. E é aí onde se esconde a verdadeira diferenza entre ambos, provocada polo deseño dos tribunais e dos procesos de votación.
Desagregación das puntuacións
Os feitos son que catro días despois do festival, e ante a magnitude da controversia xerada, RTVE informou das puntuacións individualizadas dos membros do xurado profesional (mantendo, iso si, o seu anonimato).
Dúas delas chaman especialmente a atención, ao conceder a máxima puntuación á canción gañadora (12 puntos, en cada unha), e situar no último e no penúltimo posto a Tanxugueiras (2 e 4 puntos, respectivamente). O cal é sorprendente, xa que lembremos que unha das cancións finalistas tivo que ser presentada cun vídeo, posto que a covid-19 impediu ao seu cantante defendela en directo, coa lóxica penalización que isto supón.
As puntuacións do xurado e do público do Benidorm Fest. Foto: RTVE
Considerando ambas as puntuacións individuais, a diferenza entre as dúas cancións foi de 18 puntos. Unha cifra especialmente elevada se temos en conta que na puntuación final a diferenza entre elas foi de só 6 puntos.
O certo é que as razóns que están detrás destas baixísimas valoracións poden ser múltiples e que só as persoas que as fixeron coñécenas. Unha baixa calidade da canción e/ou da actuación das Tanxugueiras? Pouco apego á música tradicional por parte do xurado profesional? Descoñecemento deste tipo de música? Intereses da industria musical para que gañase unha proposta diferente? Talvez algunha combinación de varias delas?
Non o sabemos, pero sempre nos quedará a dúbida de se a puntuación outorgada polo xurado profesional a Tanxugueiras estivo “contaminada” por comportamentos estratéxicos dalgún/s dos seus integrantes, que ao minorar consciente (ou talvez inconscientemente) a súa puntuación a “Terra” (probablemente a canción que supoñía a maior ameaza), “manipularon” así o espírito do proceso de votación. O cal sería moi humano, pero moi pouco edificante.
En calquera caso, todo isto non fala ben dos procedementos seguidos no deseño da regras deste festival: desde os mecanismos de votación elixidos ata a escasa transparencia nos criterios de selección dos membros dos xurados demoscópico e profesional.
Que podemos deducir de todo isto?
Basicamente, que os organizadores do certame non poden xogar a dúas barallas. Teñen que elixir se non queren que o concurso acabe sendo residual.
Se consideran que un xurado profesional debe seguir tendo un gran peso no proceso, deberían argumentar por que convén facelo así, e deseñar un sistema de votacións onde isto sexa transparente. Por exemplo, cun sistema en dúas fases onde só o público vote, pero entre un pequeno conxunto de cancións que sería previamente seleccionado por persoas expertas.
Se, pola contra, desexan que o público sexa o verdadeiro protagonista do festival, deberían redeseñar a composición e o papel do xurado profesional, ampliando o seu tamaño (por que non 50, 100 ou 200 integrantes?), minimizando a información entre os seus membros, ampliando o abanico das especialidades cubertas (por que non incluír persoas expertas en música tradicional?) e buscando máis diversidade na súa composición, evitando a presenza de persoas ligadas a gran industria musical (con intereses evidentes neste tipo de concursos) e promovendo a presenza daquelas situadas nas marxes deste “gran negocio” (por que non profesorado de conservatorios ou de escolas de artes de prestixio?).
E que sacamos os demais en limpo?
A maioría das persoas que participaron na votación popular, un sabor certamente amargo.
As Tanxugueiras, que gañaron na votación do xurado demoscópico e arrasaron no voto popular, probablemente tristeza e, talvez, un sentimento de incomprensión cara ao seu traballo por parte dalgúns dos integrantes do xurado profesional. En calquera caso, quero pensar que tamén obterían unha certa recompensa grazas ao afecto e ao recoñecemento alcanzado (non só en Galicia), demostrando que, efectivamente, na música non hai fronteiras.
Finalmente, e polo que me toca, o Departamento de Economía Aplicada da Universidade de Vigo consegue un excelente exemplo para incorporar no seu boletín de exercicios do próximo curso, o que nos permitirá ser máis convincentes á hora de ilustrar a utilidade da Teoría da Elección Colectiva.
Tan só me queda parabenizar a Tanxugueiras polo seu bo facer na defensa da música e da cultura galega, e desexarlles que no futuro teñan forzas para seguir traballando duro, como ata o de agora, “co xeito das nosas nais”.
