O vindeiro día 28 de xuño Claudio Rodríguez Fer recibirá a distinción de Doutor Honoris Causa da Universidade da Alta Bretaña en Rennes. O escritor e director da Cátedra Valente de Poesía e Estética da Universidade de Santiago de Compostela comezou a súa relación coa institución bretona en 1995 cando foi convidado como profesor de literatura Española e Hispanoamericana. A partir daquela estancia, Rodríguez Fer volveu unha e outra vez a Bretaña porque considera que “é un dos territorios máis inspiradores que aparece a miúdo na miña obra”.
A sintonía entre o escritor e Bretaña é recíproca. No ano 2000 publicouse en bretón o poemario Moito máis que mil anos, daquela só existía outro libro en galego traducido á lingua celta. Desta volta, Rodríguez Fer será o primeiro galego co título de Doutor Honoris Causa da Universidade da Alta Bretaña, distinción que recibiron anteriomente escritores como Mario Vargas Llosa ou Jorge Semprún.
-As viaxes aos países celtas influíron en toda a súa obra (Amores e clamores, 2011). Pero, xa antes de coñecer Bretaña había unha paixón polo mundo celta, que aparece en poemas como “A volta de Ossián” do libro Historia da lúa, 1984
O mundo celta fascinoume dende a nenez pola súa historia lendaria, polas súas linguas resistentes e pola literatura da chamada materia de Bretaña, así que eses mundos apareceron na miña obra antes de coñecelos persoalmente, tal como explico no panorama que presento en Meus amores celtas, onde me refiro ás miñas vivencias nos seis países considerados como propiamente celtas: Irlanda, Escocia, Illa de Man, Gales, Cornualles e Bretaña. O mítico e vaticinante bardo Ossián aparece xa no primeiro poema do meu primeiro libro, Máis alá da saudade, pero en “A volta de Ossián” cobra unha dimensión de alter ego vitalista que atravesa tempos e países en permanente plenitude, “nun intre de pracer interminable”, próximo ao concepto celta de harmonía.
-Que teñen as lendas de personaxes como Ossián ou a Fada Morgana para gustar tanto en Bretaña como en Galicia?
O bardo Ossián era irlandés e a súa obra foi compilada polo escocés Macpherson, de maneira que é un personaxe pancéltico que foi asumido universalmente a partir do Romanticismo. Era fillo dunha muller convertida en cerva por un druída e de feito o seu nome significa veado en gaélico, así que a fascinación que exerceu débese tanto á súa misteriosa condición mítica como á súa apócrifa calidade poética, polo demais moi reelaborada por Macpherson no século XVIII. E deste carácter lendario goza tamén a fada Morgana, que porta a maxia da terra e que a miúdo representa o ardor do desexo, polo que para min tivo unha dimensión liberadora e mesmo feminista dende que a descubrín, aínda que hai centos de versións de tan polivalente e metamórfico personaxe. En calquera caso, ambos son mitos de terras mortificadas, cuxa dignificación foi unha vella arela tanto en Galicia como en Bretaña.
-O libro Moito máis que mil anos, composto de poesías sobre os países celtas, foi traducido ao bretón. Que supuxo para Vostede e para Galicia?
Para min supuxo unha grande ilusión, porque, despois de morar en Bretaña e de volver tantas veces alí, encantoume ser traducido a unha lingua tan querida para min como o bretón, de cuxos falantes me sinto ademais moi solidario por estar tan ameazado de extinción. E tamén quedei abraiado da grande cantidade de poemas relacionados co mundo celta reunidos no libro, introducido pola celtista María Lopo. Para Galicia supuxo estar máis presente e actualizada nese idioma irmán, porque cando se publicou, no ano 2000, só existía outro libro en galego traducido ao bretón.
-Vostede é un continuador do celtismo cultural, que aínda que non teña unha base ancestral sólida para os historiadores, vertebrou e vertebra a cultura galega desde o século XIX? E incluso antes?
A materia de Bretaña aparece en galego xa na Idade Media e perdurou na literatura popular, pero foron os historiadores románticos do século XIX, Murguía e Vicetto, os que postularon que Galicia era un país celta pola súa base étnica e polo substrato cultural e lingüístico, todo o cal se asume na obra do poeta Pondal e de moitos creadores posteriores, con independencia do cuestionamento científico destes supostos no campo histórico, antropolóxico e lingüístico. A miña [quote style=”boxed” float=”right”]A miña aproximación ao celtismo é unha apertura intercultural na procura da mestizaxe[/quote]aproximación ao tema, moito máis vivencial, deriva do contacto directo cos países celtas que visitei ou nos que traballei e morei, polo que non entronca con ningunha clase de esencialismo étnico, senón coa apertura intercultural na procura da alteridade e da mestizaxe: “Ti tes a auga / da harmonía”, dise en Viaxes a ti.
-Bretaña e Galicia non só están unidas polo imaxinario literario, houbo un Centro de Estudos Galegos en Bretaña, un lectorado en galego na universidade e a revista *Cahiers Galiciens / Kaieroù Galizek*. Que interese teñen todos estes esforzos e como poderían perdurar no tempo?
Foi un intenso e ilusionado labor levado adiante por moitos profesores, lectores e estudantes de aquí e de alá que sería irresponsable non continuar; de feito, o Centro de Estudos Galegos segue existindo no seo da Universidade de Rennes, aínda que agora sen ningún apoio institucional dende Galicia e sen un lectorado que leve a nosa lingua ao alumnado bretón. Aparte dos esforzos individuais por parte de galicianistas de alí e de celtistas de aquí que manteñen viva a conexión, sería necesario que Galicia correspondese institucionalmente a esta xusta e solidaria demanda de tanta tradición histórica.
A bomba con pétalos de rosa
-Escribiu poesía, teatro, ensaios e relatos. Pero, sen dúbida, é a poesía onde é máis prolífico, con más dunha ducia de libros ás súas costas. Por que?
A poesía, que foi o primeiro xénero que comecei a cultivar xa dende neno, permite expresar o que se vive con maior intensidade e, de feito, cando a escribo teño a sensación de facer o amor. Por iso no último poema de Unha tempada no paraíso aparece como “A bomba con pétalos de rosa”, onde se quere manifestarse a “poética bigbánica” da que fala a poeta Olga Novo na introdución do libro.
-Vostede data os seus primeiros poemas nunha idade temperá, 8 ou 9 anos… quen lle introduciu a poesía?
Directamente, ninguén, pois ningún coñecido a cultivaba no meu contorno infantil, pero, indirectamente, eu escoitaba e lía poemas dende moi novo na escola unitaria da miña nai, onde mesmo nacín e na que practicamente me criei. Tamén meu pai recitaba de memoria fábulas de Iriarte e de Samaniego que aprendera na infancia e que a min me encantaban porque estaban protagonizadas por animais.
-Como se poden crear novos talentos literarios, e sobre todo, novos/as poetas?
Nin se sabe, nin existen fórmulas para crealos, pero o que se debe facer é fomentar a lectura e a escritura con entusiasmo, proceso de onde saen naturalmente, sen forzar falsas vocacións, as novas voces. Mais seguro que tamén aparecerán outras malia que teñan todo en contra, como foi o caso de moitos creadores con dificultades para selo pola súa precaria condición social, como Miguel Hernández, ou pola súa discriminación sexual, como a que tantas mulleres tiveron que padecer nas sociedades patriarcais, por exemplo Rosalía de Castro.
As portas da muralla, as portas do corazón
-Permítame que recite uns versos seus: Lugo era unha cidade verdadeiramente amurallada cara a 1970 (…) Nela vivía un vello que tiña unha muralla aberta nas portas do corazón. / E un rapaz que tiña un corazón aberto ás portas da muralla… Que significou para Vostede a amizade con Ánxel Fole?
Para min foi como un avó literario dende que frecuentei o seu trato no Lugo da miña adolescencia, polo que resultou ser ao mesmo tempo un mestre que me falaba durante o franquismo da cultura libre do pasado republicano e un amigo que departía comigo sobre a actualidade e os temas máis diversos, como a música ou o cine. Dese pouso virían os meus diversos libros sobre el e tamén a miña edición das súas Obras Completas.
[quote style=”boxed” float=”left”]Ánxel Fole foi un avó literario, un mestre da cultura libre do pasado republicano e un amigo[/quote]
-Outro dos grandes escritores do que foi amigo é José Ángel Valente. Como promove a Cátedra José Ángel Valente que Vostede dirixe a obra do autor ourensán?
Valente naceu en Ourense e comezou a estudar na Universidade de Santiago, pero moi novo marchou a Madrid e xa non volveu a morar en Galicia: traballou en Oxford, Xenebra e París, e finalmente retirouse a Almería. Aínda así, recobrou o galego literario en contacto coa emigración galega de Xenebra e volveu moitas veces a falar a Galicia, onde foi investido Doutor Honoris Causa. A Cátedra Valente ten como función custodiar e investigar o seu legado, pois doou o seu arquivo e a súa biblioteca á Universidade de Compostela, así como publicar libros de todo tipo sobre el, ás veces de amigos escritores, como Antonio Gamoneda ou Juan Goytisolo. Ademais, grazas á súa doazón, chea de manuscritos e inéditos, puideron elaborarse tamén as súas Obras Completas, nas que eu me ocupei dos ensaios.
[quote style=”boxed” float=”right”]Nos versos “aínda que xa é nunca/a néboa non o néboa falo da perdurabilidade de José Ángel Valente”[/quote]
-Que versos de Valente recomenda sempre?
Para os que prefiran a poética existencial, social e política, a súa primeira compilación, Punto cero, e a súa poesía galega, Cántigas de alén. Para os que prefiran a poética máis abstracta e mística, aínda que sen excluír o anterior e engadindo o erotismo, a compilación Material memoria e o libro póstumo Fragmentos de un libro futuro. Tras a súa morte, eu dediqueille o poema “Nostalxia de nós” en Unha tempada no paraíso, no que falo precisamente da perdurabilidade de Valente: “aínda que xa é nunca / a néboa non o néboa”.
A loita continúa
-Na súa tese estudou a literatura galega na Guerra Civil. Por que? Foi decisiva a súa militancia antifranquista de estudante?
Eu son fillo de pai modestamente represaliado polo franquismo, e fun moi admirador e amigo de moitos intelectuais perseguidos ou exiliados a causa da ditadura, como Fole, Dieste, Carballo Calero, Granell, Díaz Pardo, Valente, etc., así que consideraba de elemental xustiza investigar sobre o período máis silenciado polo fascismo e sacar á luz o que se fixo ou o que se intentou facer nel. A miña modesta militancia estudantil antifranquista foi máis ben consecuencia dese mesmo compromiso inquebrantable coa liberdade, coa xustiza e coa paz.
-Vostede é considerado por moitos o poeta da memoria histórica en Galicia. Ten unha triloxía de libros (Ámote, vermella, A loita continúa, Lugo Blues) que xiran ao redor da guerra civil, facendo unha homenaxe ás vítimas.
Durante anos compartín a dor das familias dos represaliados e a loita das asociacións da memoria que os reivindicaron, e así foron xurdindo espontaneamente estes poemas de pranto solidario e esperanza compartida. Ante a pasividade ou a complicidade tardofranquistas dos poderes políticos no período democrático, sempre considerei indispensable recorrer á xustiza poética para iniciar a dignificación das vítimas da barbarie, pero non só dos grandes líderes, que xa foran exaltados moitas veces por motivos partidistas, senón sobre todo das humildes vítimas anónimas, moitas delas traballadores, que foi o colectivo masacrado en maior número, e mulleres, que a miúdo resultaron ser as máis esquecidas entre os esquecidos. Tratábase e trátase de recuperar e de honrar a memoria dun pobo traumatizado, non só dun partido ou duns dirixentes determinados, e así foron nacendo os poemas da miña cidade en Lugo blues, de Galicia toda en A loita continúa e das mulleres, que padeceron a maiores a violencia fascista de xénero, en Ámote vermella.
[quote style=”boxed” float=”right”]A poesía e irredutible e anticapitalista, polo que resulta radical e revolucionaria[/quote]
-Outro verso seu: “A poesía é acción ou non é nada” (A loita continúa). A crise, a inxustiza social farán nacer novos/as poetas?
Sempre é tempo de poesía, na dor e na felicidade, no amor e no clamor, porque a poesía non ofrece respostas nin solucións teóricas, senón preguntas e accións prácticas. Como dicía Lautréamont, a poesía ten por fin a verdade práctica. Así que nestes tempos de crise a causa da ditadura financeira establecida polo capitalismo, a verdadeira poesía é unha fronte de avance e resistencia ante o dexenerado sistema establecido porque, en si mesma, non é nin pode ser venal: nin pode comprarse nin pode venderse, é de todos e por iso sempre permite vehicular a protesta e a contestación. Para min, a poesía é esencialmente irredutible e anticapitalista, polo que sempre resulta radical e intrinsecamente revolucionaria.
O amor é a única arma
-Pasemos ao amor, moi presente na súa obra. Vostede dixo algunha vez que “todos os meus poemas son poemas de amor”. O amor é unha maneira de loitar?
O amor é a única arma capaz de acabar con calquera mal e, dende logo, a única que uso eu na miña poesía, pois mesmo cando falo da represión, non me inspira o odio dos verdugos, senón o amor ás vítimas. Tolstoi dicía que a paz era o único camiño para a paz; pois ben, igualmente, amar é a maneira máis perdurable, eficaz e saudable de loitar contra o mal coa fin de que este perda sentido mesmo para os que o exercen.
-Ten a honra de ser o pai da poesía erótica galega. O seu primeiro libro Poemas de amor sen morte (1979) contén os primeiros versos eróticos en galego… Por que ata que Vostede recolleu o erotismo da poesía galaico-portuguesa non houbo escritor que dese sensualidade á literatura galega. Non somos un país erótico?
Como outras, a literatura galega estivo sempre moi condicionada no tema do sexo, tanto por represión externa como interna. O erotismo comezou a manifestarse no período medieval, coas sensuais e liberadas cantigas de amigo, nas que, por exemplo, Fernando Esquío parece presentar un ménage à trois, ou na que as mulleres danzan e proclaman con frecuencia o amor libre e a afirmación do gozo sexual. Pero, inversamente, a liberdade lingüística das cantigas de [quote style=”boxed” float=”left”]O erotismo segue a ter unha carga libertaria e subversiva incompatible co poder[/quote]escarnio e maldicir, con abundantes termos sexuais, foi utilizada máis ben para condenar ou recriminar as liberdades eróticas, como a promiscuidade ou a homosexualidade tanto masculina como feminina. Aínda hoxe, o erotismo segue a ter unha carga libertaria e subversiva incompatible co poder e, en máis dunha ocasión, eu mesmo fun censurado ou non publicado por cultivalo.
-O Premio Nacional da Crítica chegoulle no ano 1982, cando tiña 25 anos, con Tigres de ternura… Pode que a súa obra sexa coherente no tempo porque xa desde novo foi recoñecido como autor?
Tigres de ternurafoi escrito con pouco máis de vinte anos como unha obra lúdica e erótica, e logo publicado nunha edición alternativa con letra manuscrita e deseño de Carmen Blanco, pero déronlle o Premio da Crítica e alcanzou tres edicións xa nos primeiros anos oitenta. Este ano, no que se cumpre o trinta aniversario daquel galardón, sairá unha edición bilingüe, con versión ao inglés da profesora norteamericana Kathleen N. March, que xa traduciu outros
poemas meus. Agora ben, non creo que aquel temperán recoñecemento influíse no desenvolvemento posterior da miña poesía, porque, dada a miña poética libertaria, a miña obra tivo sempre vida propia e foi por un camiño absolutamente independente. Polo demais, como afirmo en A loita continúa, “sigo concordando como sempre” con “aquela xuventude derramada” dos meus primeiros libros, da que aprendo e desaprendo cada día.
-Lin a un crítico literario que dicía que os seus poemas cada día son máis minimalistas, que tenden cara o haiku. Está a perfección poética en suxerir máis con menos?
Penso que a perfección é inalcanzable, pero tamén que para aproximarse a ela hai que valerse do que sexa necesario en cada caso: ás veces, por exemplo, cómpre estenderse máis para expresar o barroco do sexo, pero noutras ocasións cómpre concentrarse en menos para expresar o esencial do amor. Eu necesitei moitos versos para poder expresar o asombroso descubrimento xuvenil do erotismo en “Unión libre”, a terrible represión fascista en “A loita continúa” ou o exuberante mundo surrealista do artista Granell en “Varsoviana”, que son algúns dos poemas máis longos que escribín na miña vida. Pero, en todo o libro Viaxes a ti e nalgunhas series de Extrema Europa, A unha muller descoñecida, Ámote vermella e Unha tempada no paraíso, hai micropoemas de un, dous ou tres versos, mesmo máis reducidos que os haikus, como epifanía dunha vivencia límite ou dunha paixón extrema que non pode máis que nomearse, ás veces mesmo descompoñendo o concepto máis ben barroco que figura no título, como ocorre co poema “Magníficat”: “Magnífica / ti”. Canto máis nos aproximamos á cifra como clave absoluta menos números se necesitan, tal como pasa no dístico erótico titulado “Apoteose”, que ademais pode estenderse a todo: “Xuntos coñecemos / soamente a apoteose”.