DEMOCRACIA, RELIXIÓN E LIBERDADE DE EXPRESIÓN
O 30 de setembro de 2005, Jyllands-Posten, un diario dinamarqués de orientación conservadora e o de maior difusión no país, publica unha ducia de caricaturas co título “Os rostros de Maomé”. Inicialmente prodúcense limitadas reaccións de protesta na comunidade islámica danesa, ata que en febreiro do seguinte ano o tema deriva nunha crise internacional con manifestacións violentas, varias embaixadas europeas asaltadas, vítimas mortais (ata o de agora sempre entre os manifestantes musulmáns que participaron nas protestas) e reclamacións por parte dos estados de maioría musulmá. Dous valores aparecen confrontados: por unha parte, a liberdade de expresión; por outra, o respecto ás crenzas relixiosas. Pero, para alén das circunstancias particulares desta crise, o que probablemente está en xogo é a condición laica das sociedades contemporáneas, dificilmente conquistada nun longo proceso histórico e perigosamente posta en cuestión na actualidade, e non só desde a intransixencia do fanatismo integrista islámico, porque a reacción integrista é ben visible tamén noutras relixións.
ENTRE A ISLAMOFOBIA E A ISLAMOFILIA
Non consigo lembrar con seguridade quen era o personaxe de tebeo que usaba con frecuencia a exclamación ¡Polas barbas do profeta! Quizais fose o fiel Goliat que acompañaba nas súas aventuras ao Capitán Trueno. ¿Atreveríase o seu guionista a conservar este berro nos tempos que corren? Seguramente non. ¿Era o seu uso signo de islamofobia? Poida que si. ¿É a renuncia ao seu uso sinal de superación daquela islamofobia? Seguro que non. É este o paradoxo que envolve, na miña opinión, a sintomática e confusa polémica arredor da chamada crise das caricaturas de Maomé.
Da vella islamofobia que, sen dúbida, predomina aínda en boa parte da cultura occidental (velaí están os estudos practicamente inapelables do palestino Edward W. Said: Orientalismo, Libertarias 1990; Cubriendo el Islam, Debate 2005), córrese o risco de pasar agora, ben a unha artificiosa islamofilia forzada, atrapados no falso dilema de optar obrigatoriamente entre o rexeite xenófobo do Islam ou a súa aceptación acrítica, ou ben –máis frecuente- a unha autocensura alimentada a medias polo temor a caer no politicamente incorrecto e o medo físico a ser potencial vítima da agresividade fanática. En calquera dos casos, non estariamos a falar da única superación da islamofobia compatible e coherente cunha posición en rigor democrática e igualitaria: a de considerar, a todos os efectos, a quen practican a relixión islámica como cidadáns suxeitos dos mesmos dereitos e deberes que calquera outros, e ás ideas nas que cren como dignas do mesmo respecto pero tamén do mesmo escrutinio crítico que calquera outras.
Neste sentido, chama a atención a diferente reacción que se ten suscitado neste caso en comparación coa que no seu momento se deu coa fatwa ou edicto relixioso emitido por Khomeini contra o escritor de orixe indo-pakistaní Salman Rushdie. Daquela a posición dos intelectuais foi de unánime condena do que se interpretou como un inaceptable ataque contra a liberdade de expresión, con independencia do posible carácter “blasfemo”, desde o punto de vista relixioso, da novela de Rushdie. Non obstante, moitos dos que ofreceron a súa solidariedade a Rushdie, néganlla agora ao xornal holandés ou, cando menos, amosan importantes reservas. ¿Que cambiou?
DOUS ARGUMENTOS
A maioría das intervencións que se puideron ler estes días arredor do tema poden ser asociadas a un destes dous tipos de argumentos. O primeiro é o utilizado por quen consideran que o esencial é a defensa do dereito á liberdade de expresión. Para estes, as protestas dos islamistas supoñen un inaceptable atentado contra este dereito. Os caricaturistas dinamarqueses e o director do xornal merecerían, logo, o mesmo apoio que no seu día se lle deu a Salman Rushdie. É o argumento maioritario entre intelectuais habitualmente situados nas ringleiras ideolóxicas da dereita liberal.
Pola contra, outros (e, entre eles, significados voceiros dos movementos antiglobalización e outras figuras da esquerda ideolóxica) advirten de que o dereito de expresión non é un dereito “absoluto”. Hai outros valores que cómpre tamén respectar e cos que este dereito pode entrar en colisión. Isto é o que estaría a suceder neste caso. Non é lexítimo facer uso da liberdade de expresión para atacar ou desprezar crenzas que para unha parte importante da poboación do mundo son sagradas.
Un complemento deste segundo argumento alega que a liberdade de expresión foi concibida co obxecto de garantir o dereito dos “febles” a cantarlle as “verdades” aos “fortes”, pero neste caso estaríase usando para insistir na ridiculización e desprezo de grupos étnicos e culturais que están en posición de debilidade (un sector importante dos traballadores inmigrantes nos países occidentais son de confesión musulmá). Unha variante deste complemento salienta o carácter “ultradereitista e xenófobo” da publicación (atributo no que non coinciden todas as informacións: o cualificativo máis xeneralizado é de “conservadora”).
E aínda puido lerse un segundo e curioso complemento do segundo argumento, co que se trataría de xustificar a diferente reacción respecto do caso Rushdie: a parodia burlesca de crenzas relixiosas podería xustificarse cando se fai mediante recursos estéticos de altura (así tería ocorrido coa novela de Rushdie) pero non cando, como acontecería coas caricaturas danesas, a calidade estética é desprezable.
OS LÍMITES DA LIBERDADE DE EXPRESIÓN
Non direi que o segundo argumento estea absolutamente desprovisto de razón. Persoalmente moi ben podería asumir que eu nin faría esas caricaturas nin as publicaría por non incorrer na eiva de que esa publicación puidese ser interpretada como desprezo a un sector da poboación que arreo sofre humillación e marxinación ou mesmo por ser visto como promotor de obras gráficas de nula calidade estética. Pero, ¿debo por iso negar o dereito a que outros o fagan? E, sobre todo, ¿debo atopar xustificada a reacción que ten provocado? A resposta nos dous casos –entendo- debe ser: non.
A liberdade de expresión, en efecto, non é un dereito absoluto: o exercicio dese dereito está, nos países democráticos, regulado pola lei. Por exemplo, en varios países europeos existen leis que negan o uso deste dereito para, por exemplo, negar a evidencia histórica dos crimes nazis. Recentemente, en Austria, un sedicente historiador británico negacionista vén de ser condenado nun tribunal por esa causa. Algúns aduciron estes límites para sinalaren un suposto agravio comparativo: a protección que se concede aos xudeus, élles negada aos musulmáns.
Sobre este punto, cómpre algunha precisión. A lei contra o negacionismo non está orientada cara á protección especial dunha crenza relixiosa. É unha medida de carácter político establecida en países nos que un partido totalitario e xenófobo ocupou o poder e, desde el, promoveu accións de exterminio sistemático de determinados grupos étnicos. É, logo, unha medida dirixida a impedir que a sociedade poida esquecer ese terrible pasado e, sobre todo, que dese esquecemento poida derivar o retorno do monstro nazifascista.
En todos os países existen, por outra banda, leis que, nun grao ou outro, prohiben o ataque ou desprezo das crenzas relixiosas. Pero, desde logo, esa prohibición de ningún modo inclúe o delito de “blasfemia”, que existiu no pasado nos países occidentais e persiste aínda nos estados que se rexen pola sharía, mal chamada “lei coránica”. Léase, por exemplo o recente libro de Mohamed-Chérif Ferjani, Le politique et le religieux dans le champ islamique (2005, Fayard), onde se demostra como a prohibición da blasfemia é usada nos países árabes como un instrumento para limitar a liberdade de conciencia. A diferenza da apostasía, castigada coa pena de morte pero da que só poden ser reos os propios musulmáns, a blasfemia, segundo a interpretación da sharía en moitos países islámicos, obriga tamén aos seguidores doutras relixións. Os que protestan contra as caricaturas denuncian a representación da imaxe do profeta que, para eles, é blasfemia[1]. Pero, ¿que dereito teñen a converter en universal unha prohibición exclusiva da súa relixión?
INTEGRISMO E NEOTOTALITARISMO
Na miña opinión, o que está en xogo nesta crise é que, baixo o suposto da protección dunha crenza relixiosa contra accións de burla ou desprezo indebidos, retornen formas delituosas, como a blasfemia, que implican de facto a limitación do libre exercicio crítico. É ben sabido que as sociedades democráticas occidentais construíron o seu espazo de liberdades civís nunha constante tensión coas prohibicións relixiosas. Así, algunhas das máis destacadas obras da nosa cultura (de carácter científico, filosófico ou artístico) mereceron no seu momento a acusación de blasfemas ou contrarias á relixión.
Afortunadamente, hoxe non son xa as autoridades relixiosas as que deciden cando unha suposta “ofensa” ás crenzas relixiosas merece ser castigada. Iso decídeno as autoridades xudiciais de acordo coas leis civís. O que tiñan que facer os musulmáns dinamarqueses (ou residentes en Dinamarca) que se sentiron ofendidos polas caricaturas era acudiren aos tribunais. E, se consideraban que as leis danesas non protexían debidamente bens merecedores de protección, promoveren, polos debidos mecanismos democráticos, cambios legais. No canto diso, acudiron a países onde as liberdades civís permanecen notoriamente limitadas, para encirraren os ánimos de masas fanáticas apoiándose en autoridades relixiosas e políticas (que, dado o carácter teocrático dalgúns dos réximes alí vixentes, non sempre aparecen claramente diferenciadas) non elixidas democraticamente. Os escasos cidadáns que, neses países, se atreveron a manifestar unha posición levemente diverxente (como ese director dun xornal xordano que publicou as caricaturas), sufriron de contado accións represivas.
¿É este un caso do tan citado “choque de civilizacións” anunciado por Samuel Huntington? O presidente español Rodríguez Zapatero e o primeiro ministro turco Taip Erdogan, promotores da Alianza de Civilizacións, parece que así o pensaron ao asinaren unha carta conxunta, que se publicou en diversos xornais, reclamando acougo. O problema deste tipo de chamamentos benintencionados é que, na medida en que aceptan o concepto de “civilización” de Huntington, dificilmente poden escapar ao choque que este profetiza. Porque a clave para escapar a este “choque” pasa necesariamente por desactivar ese concepto. O que acontece é que probablemente poucos leron o libro de Huntington e descoñecen que, para este, unha civilización é unha “entidade cultural” formada por unha certa unidade de lingua, raza e, sobre todo, relixión (“De todos os elementos obxectivos que definen as civilizacións… o máis importante adoita ser a relixión”, El choque de civilizaciones, Paidós 1997, páx. 47). E que, das nove grandes “civilizacións” en que divide o mundo, considera que só a civilización occidental cristiá é plenamente compatible coa democracia.
A inevitabilidade huntigntoniana do choque de civilizacións agocha, xa que logo, o retorno da mesma concepción esencialista das formas culturais que estaba presente na teoría da decadencia de occidente de Spengler[2] e que, como é sabido, foi unha das fontes das que bebeu a ideoloxía totalitaria nazi. Non é, logo, a través dun imposible “diálogo de civilizacións” (ten razón Huntington cando afirma que o carácter universalista e dogmático de cristianismo e islamismo fai imposible o diálogo: a verdade indubidable dunha nega a verdade igualmente considerada indubidable da outra, cfr. id., páx. 251) como é posible superar o actual conflito entre os países occidentais e o oriente islámico, senón promovendo o único diálogo posible: o diálogo entre cidadáns libres.
Por iso, o perigo de fondo reside en que, a partir da aceptación das condicións que o suposto “diálogo de civilizacións” impón, isto é, a exclusión das ideas relixiosas en tanto que “sagradas” do libre debate racional e crítico, non só non se consiga o obxectivo procurado senón que ademais pode derivar nun grave retroceso na separación entre relixión e Estado dificilmente conquistada polas democracias occidentais. Un retroceso que certos preocupantes signos están a anunciar, como a presión da dereita relixiosa norteamericana, clave na elección de George Bush, para reinstaurar a pregaria nas escolas e substituír a ensinanza das ideas darwinistas por outras compatibles coa súa interpretación da Biblia, por non falar do intervencionismo político cada vez maior das xerarquías católicas no noso país. Os que no seu momento negaron o dereito aos sectores cristiáns para prohibiren películas como Je vous salue Marie ou A derradeira tentación de Cristo, non poden agora ceder para non “ofender” ao Islam.
(Artigo de Miguel Vázquez Freire publicado no número 106, marzo 2006, da revista TEMPOS NOVOS)
1 Aínda que tamén se ten sinalado que a prohibición da representación de Maomé nin se deriva necesariamente do texto coránico nin ten existido sempre na tradición islámica.
2 Huntington cítao expresamente como precedente aínda que mesturado cos nomes doutros autores politicamente máis “aceptables”, como M. Wéber, Durkheim, Toynbee ou Braudel. Por certo, entre os autores evocados aparece o nome dun de orixe galega: Felipe Fernández-Armesto (id., páx. 45).