En grego, chyma. En árabe, al-kimia. En galego e castelán, alquimia. En todas “acción de fundir ou derreter un metal”, exactamente o que consegue Morales Monterríos co seu xeito de transmutar o latexo da terra en poesía no seu poemario Carbono—14, que vén de gañar a primeira edición do certame internacional Évame Oroza de poesía en castelán, puxando con preto de mil cen propostas. O xurado, integrado por Oriana Méndez, Carlos Catena, Patricia Meira e Ignacio Gómez de Liaño, valorou “o coidadoso traballo coa linguaxe nunha obra que explora o poético desde o razoamento lóxico sen deixar de atender ao lirismo e a procura da beleza (…) a rechamante conxunción entre o filosófico e o poético, o botánico e o biolóxico transcendido a unha dimensión poética (…), o carácter sensorial que é quen de transportar cara un universo da memoria vencellada coa nenez a través dunha ollada tenra e feminina. Un poemario directo, de verso corto, onde se aprecia o latexo da terra».
No teu discurso de recepción do premio para Carbono-14 advertías que nestes poemas non atoparíamos primeiras persoas porque non acreditas na autoría.
Interésame explorar o inherente ao fenómeno poético, para iso o poeta/autor, a voz, o falante adquire unha abordaxe epistemolóxica allea e intenta desaparecer. Moitos poetas están enfocados máis no poeta que na poesía e as súas circunstancias. Carbono-14 é a observación dun fenómeno físico: a caída libre. O po en suspensión que remata en fósil. Interésame a cuestión da insignificancia da autoría e propoño un exercicio para valorala. Se probamos a traducir (en Google tradutor) o noso poema preferido ao alemán, do alemán ao árabe, do árabe ao turco, e así sucesivamente a todos os idiomas, e a partir do poema final resultante, volver traducilo en sentido inverso ata chegar ao poema inicial en galego, resultarían completamente diferentes.
“A linguaxe sintética das matemáticas é a que me permite operar coma un científico e revisar aspectos que quero investigar, como a topoloxía ou teoría de nós e a linguaxe poética que se move aí”.
Iso provoca interrogantes…
Por caso, quen é o autor? A máquina, un plaxio, o poema inicial, o lector? A resultante sería un autor que devora a outros autores e remata por comerse a si mesmo. Isto dá para reflexionar sobre a autoría e a expansión do significante. Se a insignificancia é maior ca o significante (concepto humano e sapiens de máis) e se tememos confirmar a insignificancia do traballo do autor, onde quedou o poeta? Pensemos en Pi: 3,141516… o ben coñecido número irracional transcendente, sen final nin periodicidade. Logo da vírgula hai millóns de millóns de números. Cambia cada número por unha cor, unha letra, unha nota musical, etc.. O que me interesa da linguaxe sintética das matemáticas é que me permiten operar coma un científico e revisar aspectos que quero investigar como a topoloxía ou teoría de nós e a linguaxe poética que se move aí. Non busco unha expresión final, senón explorar como se chega a un resultado.
Tamén hai poesía nas matemáticas?
As matemáticas son unha linguaxe universal máis forte que as linguas que só actúan nun idioma. Se na construción poética operan os paradoxos, na lóxica matemática operan verdades absolutas, tautoloxías. Hai unha conexión fundamental que non demos percibido aínda. Nese punto é onde me sinto cómodo traballando. De feito, no que escribo, aparecen versos contraditorios, paradoxais, como tautolóxicos. Unha ecuación matemática é unha tautoloxía. Cando falamos dun paradoxo, ou meta-paradoxo, ou unha meta-metáfora, semellara ter unha aparente profundidade, pero non hai tal e sería interesante un estudo comparado coas mitoloxías (na celta, por exemplo, os mitos son paradoxais). O paradoxo é circular, fermoso… cando identifico un, permanezo nel por moito tempo. “A araña esvara sobre unha metáfora” non é unha abstracción, pero a frase é unha metáfora da metáfora, un tangaraño facendo recursións da linguaxe, é sómente linguaxe. Aí non hai unha araña, máis hai algo niso, moi semellante a unha emoción primaria, que se move. Acouga saber que ata eses lugares profundos (as emocións basais ou constitutivas) non vai chegar a Intelixencia Artificial. Ao tocar fondo, a partir desa metáfora, o movemento circular convértese nunha espiral.
“Talvez deberíamos pensar en algo parecido a unha bioloxía da linguaxe, considerando as palabras como seres vivos… Talvez desaparecería a idea de que o autor é dono, o ser autófago, que come doutros autores e remata autofaxiándose”.
A crítica recoñece en ti unha especial capacidade para mesturar ciencia, poesía e filosofía.
É que a min interésanme cousas coma os campos magnéticos que entran e saen por vogais como o “i”, xira, retorna ó “i”, e nese barrido produce poemas que aínda non logramos descifrar. Científicos e estudosos como Esteban Guevara, César Valdebenito, ou Luis Herrera, lingüista, consideran isto moi seriamente. Como hipótese, o poeta tamén experimenta cun ser vivo que é a linguaxe, as palabras como seres vivos. Tal vez deberíamos pensar en algo parecido a unha bioloxía da linguaxe, considerar seres vivos a palabras que en certas épocas do ano perden a pel, reparar en como nos verán elas a nós, percibir o movemento dos seus ollos, como nos seguen coa mirada mentres as lemos… Talvez desaparecería a idea de que o autor é dono, o ser autófago do que falabamos, que come doutros autores e remata autofaxiándose ou, talvez poderíamos aprender das plantas, organismos autótrofos que se alimentan coa linguaxe que elas mesmas producen, a fotosíntese.
Nunha entrevista recente dicías que a poesía é o único espazo para facer ciencia sen ser rigorosos porque tamén demostra cousas.
Ámbalas dúas buscan descubrir, requiren intuición, creatividade, tesón e constancia. A ciencia desde a obxectividade (cada vez menos), e a poesía desde a subxectividade (cada vez menos) –con esa marabillosa capacidade de espertar emocións– son dous xeitos complementarios de aproximarse a iso que chamamos realidade (e ata poida que esa noción non exista, o cal volve o entramado moito máis interesante). Nisto quédome cos insectos que xa hai tempo resolveron o tema da realidade. Fíxate nos seus exoesqueletos ultra especializados, que apalpan cos seus ollos telescópicos obxectos a dez metros de distancia. É un mundo clausurado para nós, máis algo nos mantén unidos como seres vivos: as emocións constitutivas (a fame, o frío, o sono, o medo, o abraio); velaí operando as mesmas neuronas: idénticas nunha bolboreta e un humano habitante da Tierra del Fuego. As demais son expresión das emocións, iso que chamamos sentimentos humanos, que son culturais, impostos, e polo tanto, manipulábeis. As emocións constitutivas son innatas, as mesmas desde a orixe desta especie. Os sentimentos humanos (expresión desas emocións constitutivas) son efémeras, mudan dun momento a outro, dunha temporada a outra, non están operando a niveis fisiolóxicos ou celulares, senón a nivel de crenzas.
As emocións como nexo semellan un asunto fascinante…
O tema das emocións é interminable. A emoción é algo que se move, a mesma palabra o di. A poesía, na súa maior parte, móvese no eido dos sentimentos humanos (culturais) e non está a operar precisamente no ámbito das emocións que nos constitúen a todos os seres vivos. Mesmo as bacterias emociónanse, senten fame e remexen todo o seu mundo arredor desta emoción. É máis, a filoxenia, a historia desa especie de bacteria, moveuse por esa emoción. As bacterias son os primeiros seres vivos. O tema é fascinante, en efecto. Non hai que ir moi lonxe nin vestirse de poeta para observar estes fenómenos e revelar a súa materia poética. A ollada científica permite marabillarnos coa intelixencia das formas de vida non humanas, como as formigas que viron nacer e desaparecer aos dinosauros sen que a súa estrutura mudase apenas en millóns de anos, manténdose nun estado homoxéneo cunha lóxica estable. Ou como millóns de seres vivos que non saben que están dentro de nós. Porén, aprenden por reflexo non pola capacidade de reflexión que nós si temos. Non hai moito que descubriron que os virus non son seres vivos, senón sistemas clonados dentro das células: okupas que copian o seu ADN para logo matalas. Agora descubriuse que existen os virívoros, seres vivos que comen virus. O COVID é un virus.
Atopas beleza na confluencia da poesía coa bioloxía…
Ás veces unha ecuación prodúceme emoción, son poemas mínimos, nalgúns casos se autocrean, como a serpe que se produce a si mesma, por exemplo F(F)=F. Vexo beleza nesa confluencia que dentro de cen anos será comprendida como autopoiesis. A ciencia vai chea de poesía. Fíxate neste outro exemplo: cando unha vaca deixa os seus residuos orgánicos nun prado, medra enriba un fungo que expele unha fragrancia pestilente para nós e irresistible para insectos que, coma o abellón, van na procura dese “néctar”, e transportan as esporas. A vibración do seu voo esparexerá as sementes onde volvera medrar herba nova, onde volverá comer a vaca, configurando un sistema auto-poético. Os biólogos, os matemáticos, serán os chamáns do porvir, con templos de seu que atraerán a quen se sintan emocionados fronte a unha ecuación.
Ramón y Cajal dicía que as neuronas son as bolboretas da alma.
A alma non existe, no mundo das neuronas non hai bolboretas. O inexistente é un lugar sen bordes, así que con esta metáfora Ramón y Cajal convértese no mellor poeta español.
“Toda a poesía é teórica. Os biólogos, os matemáticos, serán os chamáns do porvir con templos que atraerán a quen se sintan emocionados fronte a unha ecuación”.
E ti no mellor neurobiólogo.
Non, dos que coñezo, os mellores son Jorge Mpodozis e Juan Carlos Leteller, que ademáis son poetas -mesmo que non o saben-. Son da escola dos biólogos discípulos de Humberto Maturana e Francisco Varela que definiron a química da almacenaxe das células vivas e o concepto antes citado da autopoiesis como a continua produción de si mesmos polos seres vivos.
Chile é terra proclive á poesía. Vives en Isla Negra, como Neruda.
A tradición na intensidade de poetas non diminuíu malia o estancamento da liberdade de expresión pola ditadura de Pinochet.
Coñecías o traballo de Carlos Oroza?
Antes non, agora si, e atopo nel un “método Oroza” que non vira antes noutros poetas, onde interesa o proceso dunha obra que centra a súa oralidade na esdrúxula, con secuencias de números primos… Inaugurou una forma propia de elaborar poemas.
A poesía é un estímulo para vivir?
Toda a poesía é teórica: non tocamos o mundo, o que te ocorra a ti non lle estará ocorrendo a outro: nese instante só te pode estar ocorrendo a ti. Non ocorre nada fóra de ti. Non hai “fóra”: unha pelota que cae no parque nunca remata de caer, está “non caendo” no parque, pero si cae na nosa retina… iso é abraiante e o abraio, unha emoción constitutiva.
Remato este encontro tocada polo Síndrome de Stendhal. No Exipto Toloméico, Bolos De Mendes falou por primeira vez da alquimia, unha sorte de luz que atravesará milenios para lle conferir maxia á creación do noso poeta. Tanto en De Mendes, como en Morales, únese a ciencia coa filosofía que este último transmuta en ouro poético. Gómez de Liaño, tamén poeta, filósofo e presidente do xurado do premio Évame-Oroza, apreciou en Carbono-14 “un coidadoso traballo coa linguaxe e unha sutileza mestra de seu”. Esa mestría no manexo do sutil puidera ser, pour quoi pas? un paso máis cara a meta non declarada por Morales Monterríos de develar, con ferramenta poética e emoción científica, o segredo alquímico da pedra filosofal.
