Resulta evidente que o xénero máis popular entre os afeccionados á lectura é a narrativa, como demostran os datos sobre o número de publicacións e o volume de vendas que, no pequeno sistema literario galego, acadan unha cuota minimamente digna fronte ás cifras irrisorias doutros xéneros. Non é que isto estea ben ou mal, non entraremos en disquisicións éticas ao respecto. É, simplemente, o mundo que nos tocou vivir. Adaptarémonos a el dedicándolle un monográfico á novela, que ofreceu algunhas propostas moi interesantes nos últimos meses que convén non deixar pasar.
Ás veces, a literatura pode ser un puro divertimento. Por que non? Entre tantas páxinas profundas e sisudas, atopamos traballos que, sen afastarse demasiado dese prantexamento, prefiren xogar co lector, enredar con el e propoñerlle novas visións do que o rodea. Cando iso se fai con certa prudencia e moito oficio, o resultado pode ser unha pequena alfaia literaria, como é o caso do último traballo presentado por Suso de Toro, Conta, Sherezade. Un delicioso xoguete que mistura con eficacia realidade e ficción, unha brincadeira que non se adapta a ningún xénero clásico e enreda con varios deles, unha proposta metaliteraria da que tirar moito partido. Expliquemos todo isto.
Na trama, un escritor de prestixio comeza a recibir mensaxes dunha ex-alumna dun obradoiro literario, nas que lle dá conta do seu interese por escribir unha novela baseada en certo episodio familiar que ela mesma descoñecía. Solicita o seu asesoramento para dirixir as investigacións sobre ese suceso e para darlle forma ao relato. Establécese así unha correspondencia epistolar na que o lector asiste a todo o proceso creativo e de documentación da novela en cuestión, algo que, sen ser novidoso, si que resulta moi pouco habitual. As descubertas, as inseguridades, as dúbidas, as revitavoltas da investigación e a súa influencia no relato, os consellos, as correcións… Todas esas cuestións que acotío escapan da ollada do lector, son expostas abertamente nesta ocasión nun xogo claro entre a verdade e a apariencia de veracidade do texto, entre o acontecido e o xeito de narralo de maneira críble.
Ao meu entender, este é o gran acerto de Conta, Sherezade, o de exhibir o proceso creativo dunha narración en detalle. Mesmo a maneira de redactar da protagonista vai madurando a medida que nos adentramos nas súas páxinas, pasando da simple redacción plana dun suceso a un xeito moito máis elaborado de contalo, algo que se nos antolla case inasumible para un escritor sen o oficio e a experiencia de Suso de Toro. Pero, con todo, hai outros moitos elementos na novela aos que lle prestar atención: a memoria histórica e a ocultación de determinados acontecementos por medo a relatalos, o deterioro físico e psicolóxico por mor da idade, as dificultades das relacións persoais… Todo iso e moito máis vai tomando corpo nunha novela que ten moito de intriga e que, sen que poidamos chegar a catalogala de «histórica», vencella este xénero con outros moitos.
En Doce voz de Megafonía, Xesús Constela elabora un fascinante relato sobre a capacidade da cidadanía para deixarse manipular, e tamén sobre a tendencia dos gobernantes a someter a poboación mediante mentiras ou medias verdades.
Outra interesante proposta é a de Xesús Constela con Doce voz de Megafonía, unha distopía que temos que vincular coa pandemia vivida fai uns anos, malia que o autor xogue a fabular de maneira descarada. Estamos nun centro comercial con ínfulas de gran cidade, onde os bloques de vivendas se misturan coas tendas nas que acceder a calquera cousa que se necesite sen necesidade de abandonar o espazo. O centro está rexido por un Supremo Alcalde Maior que se manifesta mediante os altofalantes distribuídos por todos os corredores a través dos que, cunha voz amable e suxerente, mantén sometidos aos seus habitantes. Cando Megafonía alerta sobre a propagación dun maléfico virus que ameaza a plácida convivencia e decreta o confinamento da poboación, ninguén cuestiona a orde e todos acatan o requerimento, agás D.R., o protagonista, que comeza a facerse preguntas sobre o que está a acontecer.
Desta maneira, Constela elabora un fascinante relato sobre a capacidade da cidadanía para deixarse manipular, no que a voz de Megafonía, doce, sutil e agarimosa, xoga un papel esencial para amolecer a resistencia ao dominio; tamén sobre a tendencia dos gobernantes a someter a poboación mediante mentiras ou medias verdades sabiamente combinadas. Dalgún xeito, tamén é unha obra sobre a proliferación de bulos e «fake news» para manter o control da poboación, tan recorrente, para a nosa desgraza, nos últimos tempos, e sobre a necesidade de cuestionar as decisións que outros toman sen que saibamos moi ben as verdadeiras razóns.
A trama de O teito é de pedra, de Alex Alonso, desenvólvese nos intres previos e nos primeiros compases do levantamento militar de 1936 que desembocou na Guerra Civil, e está ambientada nos arredores de Vigo (Oia, Coruxo, etc.).
A maiores, tamén xoga con outros prantexamentos que teñen máis que ver coa consideración dos cidadáns como simples compradores aos que explotar, mesmo co abuso de determinados recursos publicitarios para fomentar as vendas. Non esquezamos que a acción transcorre nun enorme centro comercial/cidade para clientes/habitantes… E faino cun estilo áxil e dinámico co que o autor vertebra todas estas cuestións nun relato para divertir, pero tamén, e sobre todo, para facernos pensar e cuestionar eses valores que parecen tatuados na nosa epiderme moral e que tendemos a dar por válidos sen unha verdadeira razón que o xustifique. Só así, cuestionándoo todo, poderemos decidir con verdadeira liberdade sen depender do que outros nos conten.
Noutro tipo de rexistro completamente diferente –pero, quizais, moi vinculado con esta obra–, é no que se move Álex Alonso con O teito é de pedra. O autor mergúllase nunha narración coa que pretende homenaxear a todas as persoas que padeceron persecución política polas súas ideas e a aqueles que loitaron a prol da democracia, mesmo entregando a súa vida. A trama desenvólvese nos intres previos e nos primeiros compases do levantamento militar de 1936 que desembocou na Guerra Civil, e está ambientada nos arredores de Vigo (Oia, Coruxo, etc.). A pesar de que estamos a falar dunha novela, Alonso presenta personaxes reais nun alarde de documentación que ten como principal debedor, e así o recoñece o autor, o impacto provocado por «Memoria dunha parroquia republicana», escrito por Bernardo Vázquez Acuña.
Alonso describe sucesos reais, en ocasións con enorme crueza. A pesar de que atopamos personaxes que se repiten nos distintos capítulos, situacións ligadas entre si e espazos comús, en honor á verdade habería que dicir que, na maioría dos casos, cada un dos fragmentos ten entidade propia, coma se fose unha colección de relatos. Así, podemos saber como vivían os seus protagonistas, como loitaban contra a represión, coñeceremos as súas vidas fuxidos no monte, os seus incríbles agochos, as pescudas dos perseguidores, as traizóns, a vida na cadea, as execucións e «paseos»… As facianas máis terribles que pode presentar o ser humano nunha pretendida cruzada coma aquela, teñen cabida entre as páxinas de O teito é de pedra; material aquelado para a reflexión profunda sobre nós mesmos que ben podemos vincular coa deriva social que estamos a padecer nos últimos tempos.
Literatura detectivesca
Entre os moitos afeccionados que hai en Galicia á literatura detectivesca, atopan acomodo outras interesantes propostas aparecidas nos últimos meses. Destacaremos dúas. A primeira é Asasinato na Casa Rosa, de Arantza Portabales, que abandona a súa parella habitual de detectives, Abad e Barroso. A protagonista é, neste caso, a inspectora Iria Santaclara, de baixa temporal cando recibe a chamada dun millonario para encargarlle que investigue a posibilidade de asasinato da súa dona, falecida catro anos atrás. A inspectora instálase na casa familiar para a pescuda, pero a súa chegada é recibida con suspicacia polo resto da familia. Unha nova morte provoca que solicite axuda do seu antigo xefe, xa xubilado, o exinspetor Araújo. De maneira que temos nova parella de investigadores que promete dar xogo no futuro.
Entre os moitos afeccionados que hai en Galicia á literatura detectivesca atopan acomodo as propostas de Arantza Portabales, con Asasinato na Casa Rosa, e de Elena Gallego Abad, con Ata que a morte nos separe.
Portabales céntrase nas pescudas realizadas pola protagonista e na evolución da investigación, da que fai partícipe ao lector ao verse arrastrado case sen querer ao medio do caso. E xoga con elementos tan cotiáns coma os dixomedíxomes entre a veciñanza, con algunhas pingas de fabulación que o achegan á tradición oral. Són só algúns dos elementos que empregan os investigadores, xunto a moitos outros máis tradicionais nunha pescuda policial. E como pano de fondo sobre o que se asenta a trama, asistimos á difícil convivencia entre distintas clases sociais así como ás envexas e comportamentos cainítas dentro da propia familia.
A segunda proposta é a de Elena Gallego Abad con Ata que a morte nos separe. Moi popular grazas á saga de novelas xuvenís «Dragal», da que chegou a editar cinco títulos antes de pasarse a novos rexistros (policial, histórica, romántica ou infantil), a autora desenvolve unha trama ambientada nun cruceiro de luxo, o «Xacobus», que fai a ruta marítima do Camiño de Santiago, tal e como nos relata a xornalista Marta Vilas, a súa protagonista, convidada a cubrir a viaxe inaugural. Pero varios asasinatos e a ameaza dun pirata informático que quere secuestrar o barco, rematan por complicar o que parecía unha travesía amable e tranquila.
Se pensamos nun espazo cerrado, nunha serie pechada de sospeitosos e nunha persoa investigando a situación, de seguro que nos vén á cabeza Agatha Christie, polo que resulta doado vincular esta historia coa súa célebre Morte no Nilo. E non negarei que existen vínculos entre elas, pero tamén moitísimas diferenzas. Non se trata dunha translación daquela trama á Galicia actual, senón de facer unha proposta netamente diferenciada. Por poñer un exemplo, as pistas que a autora vai ciscando con habilidade ao longo do relato abondan para imaxinar un final que, con todo, non deixa de sorprender. Pero afástase do «deus ex machina» ao que a autora británica –entre outros– recorre con asiduidade na súa ansia por abraiar, pero que acaba por deixar ao lector cunha certa sensación de fraude. Neste caso estariamos máis preto dun «Xa o sabía eu!» que conduce a unha mínima euforia entre o lectorado por ser quen de achegarse á verdade.
Estas son só algunhas das propostas que nos pareceron interesantes nestes últimos meses. A falta de espazo obríganos a deixar fóra outras merecentes de figurar nesta listaxe, como as de Blanca Riestra, Cynthia Méndez, Diego Alfonsín, Agustín Agra ou o novo de Pedro Feijoó, aos que tamén convén botarlles unha ollada. Pero hai outras moitas que cadaquén deberá descubrir pola súa conta nunha visita á súa libraría de cabeceira.
