É unha obra galega, mais estreada por pura carga simbólica no madrileño Centro Dramático Nacional, no chamado Día da Hispanidad de 2023. Delátaa ese sentido universalizante da galeguidade, capaz de explicar o mundo desde as eivas das galegas e dos galegos, neste caso, sermos os rescatadores desta figura controvertida, odiada e amada a partes iguais, que foi Manuel Fraga Iribarne, ministro franquista, artífice da Transición e presidente da Xunta de Galicia entre 1990 e 2005. Pero non é un biopic, como indica insistentemente a compañía, senón, a través da figura de Fraga, unha radiografía mordaz, punk e aceda da España que proxectou o Franquismo ata actualidade.
Baseándose nun texto magnífico, Xavier Castiñeira constrúe unha arquitectura teatral complexa, na que os estilos que se suceden serven para caracterizar non só a figura de Fraga Iribarne, senón para, desde a ironía e o humor, poñer o foco nunha España incomprensíbel que, só así, atopa unha explicación: a memoria diseccionada pola xeración das netas, a que, á fin, posúe a distancia emocional e temporal suficiente para non idealizar un período sobre o que esta xeración, só agora, reivindica o seu dereito a opinar.
Hai unha aposta importante por unha parte do elenco mozo, de extrema versatilidade, para quen a figura de Fraga é practicamente descoñecida. Eles, coma as intérpretes que si coñeceron a Fraga (Carrodeguas, Cortázar e García), tiveron que atopar en si un Iribarne para desenvolver a trama coral, por veces farsesca e por veces documental, que procura un retrato que vai do individual ao social. Do que se trata en Iribarne é de entender as contradicións da sociedade agochada trala poderosa figura retratada, esa que, farta da ditadura de Franco, colocou democraticamente no poder aos mesmos que xa eran poderosos no réxime fascista. E o caso galego, ao que se dedica todo o abraiante terceiro acto da peza, cunha excelente interpretación da propia dramaturga, trátase de explicar desde o seu propio rei Ubú unha sociedade pobre que cre deberlle o pouco que ten a quen lle interesa mantela na pobreza. Eses somos segundo este Iribarne tan irreverente como intelixente, no que Castiñeira se consagra como director de solucións efectivas e, sobre todo, como instigador de moito atrevemento actoral, resumido, se cadra, nesa canción que nos esmaga: Who the fuck is Iribarne.
Esa, e nese ton máis ou menos amargo, é a pregunta: quen é, e por tanto, quen somos? Que é ser un fascista? Por que toleramos aos intolerantes? Que ten o totalitarismo que tanto nos fascina? Todo iso, lonxe de quedar na retórica, atopa unha resposta valente e intelixente na obra, ás veces dolorosa polo que ten de espello, pero sempre tocada por un sentido do humor imprescindíbel que é tamén o que canaliza o rigoroso respecto pola sensibilidade plena de que, en realidade, a obra é histórica.
Percorrerá Galicia en 2024 e non deixará indiferente nin a quen admiraron a figura de Fraga nin a quen, na memoria da súa procedencia fascista, cría ter meridianamente claros os motivos da súa animadversión por quen, dun xeito ou doutro, inventou a Galicia en que vivimos, motivo polo que é localmente universal. Iribarne é xa un dos grandes fitos do teatro galego.
Título: Iribarne
Autora: Esther F. Carrodeguas
Director: Xavier Castiñeira
Compañía: Butaca Zero
Elenco: Xurxo Cortázar, Jorge de Arcos, Esther F. Carrodeguas, Mónica García, Anxo Outumuro e Lidia Veiga; Espazo escénico: Xavier Castiñeira e Diego Valeiras; Vestiario: Diego Valeiras; Iuminación: Diego Vilar – Equipo creativo RTA; Música e espazo sonoro: Berto; Coreografía e Axudante de dirección: Sabela Domínguez; Audiovisuais: Pablo Fontenla
