Por mor do quincuaxésimo aniversario da publicación do libro Informe dramático sobre la lengua gallega (Akal, 1973), citámonos con Xesús Alonso Montero (Vigo, 1928) na súa casa repleta de libros, souvenirs marxistas e intelixencia. A conversa durou tres horas e os entrevistadores decatámonos de que o resume era imposíbel: as ideas, as lembranzas, as propostas… ampliaban moito ao foco inicial naquel libro de hai medio século que inaugurou a Sociolingüística galega. Agarimoso e cortés, comezamos nun soleado salón e rematamos arredor dun bo prato de comida. Polo medio, a súa sabedoría e o seu maxisterio. Porque conversar con el implica aprender cada minuto.
Aquela frase xa célebre entre os estudantes de Filoloxía, «Queres máis caldo, Suso?», logrou explicar a varias xeracións de estudosos da lingua e a sociolingüística galega o drama diario que supón a marcaxe de clase que vive soterrada na expresión nunha lingua menor, e na falsa idea de escolla que agochan os contextos diglósicos. Cincuenta e un anos despois de publicarse o Informe dramático, que mudou?
A pregunta vai directamente ao corazón daquel libro meu, tan polémico na súa época. Ese libro foi escrito e publicado en pleno franquismo. É certo que no franquismo serodio, cando xa se publicaban cousas que vinte ou trinta anos antes non se publicarían. Xa non había propiamente censura previa, pero si, a partir da Lei de Prensa e Imprenta do ano 66, a “consulta voluntaria previa”. Un editor podía non enviar un texto á censura, pero expúñase a que alguén denunciase heterodoxias, de xeito que a Administración iría contra editores e autores. Iso facía que os autores fosen moi cautos. Libros un pouco litixiosos mandábanse á consulta voluntaria previa, e se os autorizaban, calquera denuncia que houbese dun gobernador civil ou dun xefe de Falanxe non prosperaba. Akal era un editor moi destemido. Xa era o editor do marxismo e do comunismo en España, e nesta liña seguiu nos primeiros anos posfranquistas. O editor asumiu a responsabilidade de non mandar o libro á consulta voluntaria previa, pero iso non me exonera a min de escribilo con moita autocensura. Nós tiñamos un oficio, sabiamos en cada momento cal era o tempero da censura, unhas veces acertabamos e outras non.
“As medidas que eu propoño no Informe do 73, non para que o galego se salve senón para que se desacelere o seu proceso de substitución e a ser posible empece a potenciarse a súa realidade, vistas desde hoxe parecen un pouco inocentes”.
Pero por que foi unha polémica tan belixerante entón, se o libro estaba a dicir cousas que se sabían pero non se dixeran e, por tanto, daba voz a unha lingua silenciada?
A polémica débese a que o libro foi pouco claro en moitas cousas por mor precisamente desa autocensura. As medidas que eu propoño, non para que o galego se salve senón para que se desacelere o seu proceso de substitución e a ser posible empece a potenciarse a realidade do idioma galego, vistas desde hoxe parecen un pouco inocentes. Digo que ten que haber máis literatura en galego, que ten que haber máis revistas, libros no ensino en galego (xa se permitía algunha presenza algo máis que simbólica nas aulas), como demostrou a Historia: hoxe case o 90% da poboación galega sabe galego, cousa que non sucedía no ano 73. Os señoritos non sabían galego e os seus fillos tampouco. Sabíase nas aldeas, nos arrabaldes das cidades, etc. Hoxe si, porque foron á escola: sábeno mellor ou peor, pero as cousas son moi distintas. Saben un galego moi normativo pero perdeuse o dialecto, e a presenza do galego nos medios de comunicación, no sistema educativo, etc., é moito maior da que eu propuña no ano 73, que ben sabía o que podía propoñer. Igual que non podía propor o comunismo nin a revolución nin a morte de Franco, non podía propor que o sistema secundario do ensino do galego funcionase xa non digo na súa totalidade en galego, senón ao cincuenta por cento, que é como funciona hoxe. Polo tanto, o meu libro hai que lelo con esas cautelas. Que sucedeu? En efecto, foron dándose aqueles pasos que un estimaba.
De onde procedían as críticas?
Hai un sector, que imos chamar dun certo nacionalismo, que foi máis hostil comigo, porque eu creo que daquela, fundamentalmente a UPG, pensaba que eu era algo así como o ideólogo e ao tempo voceiro do programa lingüístico para Galicia do Partido Comunista, e non era así. O responsable de cultura do Partido Comunista en Galicia era un médico, gran amigo meu daquela e hoxe, o doutor Manuel Peña Rey, que estaba bastante alleo a estas cousas porque o partido tamén o estaba. Eu non era nin o ideólogo nin o portavoz do partido, eu era o ideólogo e o portavoz de min mesmo. En véspera das eleccións democráticas, o secretario xeral do partido, Santiago Álvarez, fora a unha conferencia miña sobre a problemática lingüística, e el que non era un home moi ilustrado pero si alguén de moita intuición, quedou sorprendido de que houbese unha problemática como a que eu esbozaba naquela conferencia. Polo tanto, contra o que pensaban os da UPG, eu non era nin o ideólogo nin o voceiro, eu entendía que a problemática do galego era a que eu describía e que todo pasaba por tomar aquelas medidas. Certo que partía de algo do que partía o partido comunista: non enarboraba a bandeira da independencia. Ben sei que se un país é independente, ten desde ese momento todos os medios (como tivo, por exemplo, Israel co hebreo) para implantar un idioma na modalidade que queira co sistema gráfico que queira, pero eu, por convicción propia, porque no PC sempre fun e son un verso libre, non estaba pola independencia como si estaba a UPG. Eu son dos que cre que a nación cultural galega ten os suficientes recursos, nunha autonomía concibida con moita amplitude, grandeza e riqueza, para salvar o idioma.
“Para saber a situación do galego non hai que ser sociolingüísta, hai que ir agora mesmo polas cafeterías de Vigo e ver en que fala a xente. Non son multimillonarios, son mulleres de oficinistas, empregados de correos, que están falando en castelán”.
A iso se refería co termo idioma de instalación…
Si. Foi un termo pouco comprendido. A expresión víñame dun libro de Julián Marías que se chamaba Consideración de Cataluña, no que dicía que alí a xente que falaba catalán estaba instalada nel para as cousas da vida diaria, do común, etc., pero cando tiñan que escribir ou abordar un tema científico, técnico ou filosófico non estaban instalados nese idioma, e algo de certo había. Eu falara moito disto con Fernando Lázaro Carreter, que non era partidario destas cousas pero que sabía moito e era moi listo e culto. Sufrín moitas réplicas e reprimendas por creren os da UPG que eu representaba a voz do PC, pero eu só representaba a miña voz, e o partido máis ou menos estaba de acordo nalgunha manifestación pública sobre iso.
Quen lideraba esas críticas contra o libro?
Sobre todo Paco Rodríguez, que chegou a escribir unha serie de artigos en La Región que logo recolleu nun libro titulado O conflicto lingüístico de Galicia, que é unha diatriba contra min. Daquela, como hoxe, eu era máis marxista cós da UPG. O problema viuno ben Unamuno, que era marxista cando se afiliou ao partido Socialista no 1894 (que daquela era marxista), e escribe en 1903 que o galego nunca será coma o catalán, unha lingua importante das clases elevadas, mentres as clases instruídas non o adoptasen como lingua normal. Pardo Bazán, falando de Pondal, Curros, Rosalía e o Rexurdimento, dicía que en Galicia “el gallego lo hablan los que no lo escriben, y lo escriben los que no lo hablan”.
E hoxe que medidas podemos tomar?
O PP non se atreve a dicir que está contra o galego, e por iso fan que fan. O feito de facer máis libros en galego, máis actos en galego, etiquetar en galego os nosos produtos… é pecata minuta. Para saber a situación do galego non hai que ser sociolingüísta, hai que ir agora mesmo polas cafeterías de Vigo e ver en que fala a xente. Non son multimillonarios, son mulleres de oficinistas, empregados de correos, que están falando en castelán. É certo que hoxe hai o que non había cando escribín o Informe: arquitectos ou catedráticos ou economistas que falan galego, pero que son 300, 400 ou 800 fronte a case tres millóns de habitantes? Eses non son unha clase social: son individuos que nesa clase social decidiron falar o galego como decidiron no ano 55 Beiras e Antía Cal, os únicos que falaban galego das clases instruídas e acomodadas. En Cataluña, miles e miles de familias franquistas falaban en catalán porque era o idioma da súa dinastía e o idioma da súa clase. Estamos a anos luz do que sucedía a fins do franquismo nas familias burguesas. Conséguese algo traducindo máis libros ou publicando máis cando hoxe, por outra parte, se le tan pouco? Non. Eu creo que estamos nunha situación que por unha parte é idónea, porque o 90% da poboación galega sabe o idioma, o que hai que facer hoxe haino que facer desde a política.
“Desde hai 40 anos, no País Vasco non se dá o caso habitual aquí de que un político teña un discurso en favor da lingua e logo na súa intimidade ou na súa vida persoal practique o contrario. Polo tanto, a proposta é a vasca. Hai que facer política”.
E con eses vimbios, cal sería o modelo a seguir?
Fernando Ramallo, profesor da Universidade de Vigo, publicou un libro no ano 2020 onde nos preguntaba a diversas persoas como viamos a situación da lingua galega en 2050. Nese traballo coido que só eu me mollei: eu son un fan da política lingüística do País Vasco. Nas últimas veces que fun, vin totalmente congratulado. Están facendo accións en favor do vasco desde a política. Lamentablemente, as cousas hai que chamalas polo seu nome. Eu falo adoito do PP, e non sei como non se enfadaron definitivamente comigo, porque agás dúas breves excepcións, sempre gobernou Galicia, pero o País Vasco sempre foi gobernado polo Partido Nacionalista Vasco, que non ten as miñas simpatías porque é un partido moi de dereitas, case confesional católico, pero comprendo que teñen feito esforzos grandes, económicos e técnicos. Incluso de vez en cando fan xuntanzas con profesores de vasco, cousa que aquí nunca se fixo desde que está o galego no ensino. Nin o BNG o promoveu, porque lle debe ter medo a iso: por que cada dous anos non se reúnen 400 profesores de galego para dicir que problemas teñen na escola? Porque esa rapazada é filla de xente que segue considerando a materia de lingua prescindible, ou un estorbo. Habería que abordar iso. Eu creo que a clase social dominante consente o galego porque quen leva o barco é o PP, pois se o levase o BNG ou xente verdadeiramente comprometida coa causa do galego, as medidas que se tomarían serían outras e máis fortes. Seguramente eses que falan en voz baixa contra o galego no ensino, nesoutro caso pasarían ao ataque, así que seguramente hai que agradecer ao PP que temperase os ánimos deste tipo de xente.
“Eu postulo que goberne un grupo político constituído por homes e mulleres que teña un compromiso a fondo coa causa da lingua galega, estean no BNG ou non. Se non chegamos ao poder antes do ano 50, defender a causa da lingua galega vai ser o máis difícil”.
Esténdase máis niso…
Desde hai 40 anos, no País Vasco non se dá o caso habitual aquí de que un político teña un discurso en favor da lingua e logo na súa intimidade ou na súa vida persoal practique o contrario. Se o día do Aberri Eguna un conselleiro di que hai que falar en vasco e promover o vasco na familia, a xente sabe que está dicindo a verdade: na súa casa fala o vasco, aínda que tivese que aprendelo. Polo tanto, a proposta é a vasca. Hai que facer política. Parece que pido que goberne o Bloque, pero non, porque tamén lle teño un pouco de medo. Quéreme moi mal. Atopei unha palabra que non lles fixo ningunha graza: acabado de nomear presidente da RAG (un españolista na Academia, claro!), fíxome unha entrevista Radiovoz na que dixen que o sector máis comprometido coa causa da lingua galega é o BNG (non o é o PC, que ben sei eu o grao de compromiso que tiñan, e o PSOE menos, que pasan por aí e din que defenden a lingua, non van dicir que a ofenden!), pero engadín que o BNG é como esas nais que tanto agariman os fillos que os abafan. Non se poden implantar, como fixeron eles en canto accederon ao goberno, medidas cara as que sabes que un sector da sociedade vai ser hostil. Niso hai que ir con moito coidado. Hai que ser do Bloque con intelixencia e con moita sensibilidade. Eu postulo que goberne un grupo político constituído por individuos, homes e mulleres, que teña un compromiso a fondo coa causa da lingua galega, estean no BNG ou non. Se ademais hai integrantes doutros grupos tan comprometidos coma o BNG, ese sería o ideal. Antes de 30 anos ten que suceder isto canto antes, porque, se non chegamos ao poder antes do ano 50, defender a causa da lingua galega vai ser o máis difícil.
Pero hai un problema tamén coa aprendizaxe. Non haberá que valorar o nivel de fracaso ou éxito da implantación do galego do ensino? Porque parece que, despois de todos estes anos, só gañamos a batalla das actitudes, dado que o nivel de coñecemento é pésimo, nin se logrou o cambio de tendencia, nin máis adeptos, lectores, etc.
A vosa observación é oportunísima. Eu parto do feito de que o profesorado está á altura, por suposto. Pero hai unha serie de materias que se dan en galego cun pésimo nivel de lingua, que non as dan profesores de galego. Filosofía, poño por caso. Eu recordo no instituto de Mos, onde estaba a miña muller, o profesor de Filosofía, que tiña que facelo en galego, facíao en trampitán. Iso fai que perda decoro a lingua diante dos rapaces. Eles logo collerían, seguro, un libro de Filosofía en castelán para poder responder correctamente á pregunta de Aristóteles. E iso non pasa no País Vasco. Alí non se consinte que quen ten que impartir unha materia en éuscaro non o fale correctamente. E iso fai que os rapaces respecten a lingua. O problema é que aquí eses profesores están nun ambiente no que non se lles esixe. Díselles que dean a materia en galego, pero se logo non o saben falar, aí a Xunta non se mete nunca.
En La Voz de Galicia, o pasado novembro escribiu ás claras que o modelo a seguir tiña que ser o vasco…
En serio escribín iso tan categórico? (Risas)
Si, e a nós fíxonos reflexionar sobre o tópico ese que sempre usamos de que o modelo lingüístico, a nivel político, ten que ser o de Cataluña, pero resulta que non, porque a clave é contar co apoio político, iso que se dá en Euskadi e que en Cataluña non era necesario, pois incluso durante o franquismo o catalán era a lingua das elites económicas e culturais.
Exacto. Non hai máis intento de solución que a política. E nós facemos o que podemos, escribindo por exemplo nos xornais en galego, pero iso non abonda, iso é como quitarlle un pelo a un boi. O caso vasco é milagroso. En 1864, cando nace Unamuno, en Bilbao ninguén falaba vasco. El sabe vasco porque os seus avós vivían nun caserío fóra de Bilbao, claro, onde se falaba vasco. Aínda que el dicía que o vasco non tiña porvir e que non había palabras axeitadas para conceptos abstractos. Metéronse moito con el, por suposto. E el non quería o vasco no ensino. Pero a miña experiencia é que un vai por Bilbao e escoita falar vasco. Iso e unha milagre.
Temos unha derradeira cuestión, de índole máis sentimental.
Pois adiante.
Fixéronlle homenaxes moi bonitas, incluída a dos seus exalumnos de Lugo. Logo de tantos anos de traxectoria e de tantas polémicas ás veces con moita xente, agora vostede está a vivir un instante moi bonito, de recoñecemento unánime.
É certo, si. Non sei se unánime, pero é un momento realmente fermoso, todo ese recoñecemento….
Os puntos suspensivos significan un intre de velada emoción que se cose axiña con lembranzas de moitos dos seus alumnos e alumnas, con nomes, apelidos e anos exactos de promoción, en Castela, en Lugo, en Compostela, todo mesturado con aspectos concretos, case cotiáns, da súa vida e o seu pensa me, que veñen sendo o mesmo. Sen dubidar un intre, e facendo uso da súa prodixiosa e electrizante memoria, comenta que o curso máis fundamental na súa vida foi anterior, incluso, ao nacemento das dúas persoas que o entrevistamos: «O curso 61-62 alí estaban Anxo Guerreiro, Geluco, e Carlos Dafonte, que foi Secretario do PC».
Profesor, non ten a sensación de que, á fin, é profeta na súa terra?
Pois, si, efectivamente. Conseguín ser profeta na miña terra.
