“Actuar como se Franco estivese morto é posíbel. Nós fixémolo”
Una Rosa, un Llibre, UNA BOMBA. Hai moitas maneiras de definir a primeira etapa, entre 1974 e 1980, da revista barcelonesa Ajoblanco. Así e todo, esa engádega de Pepe Ribas ao comercio banal do Día de Sant Jordi de 1976 aínda a lembra bastante xente. Serviu para aquel Día das Letras en Cataluña e, ademais, para ver nacer o primeiro número do non-suplemento-literario Bomba Literaria. Logo rebaptizárono Bombilla, e aínda despois Linterna, pois naquela pequena redacción e gran comuna da rúa Aribau adoitábase esaxerar, pero só cando valía para algo. Desa maneira é que volve ás rúas o Ajo, despois dunha suspensión gobernamental de catro meses. Cando aquel Cristo das Fallas, era o mes de marzo de 1976. Na portada daquel número especial que celebra a primavera, en branco e negro, convivían os presos, a folga dos mestres e a nova esquerda. E na imaxe pura campa Carlos Marx, de traca i mocadò, carrexado o retrato do santo por anxos e ninfas con orellas de mico.
texto Óscar Iglesias fotos Anxo Rabuñal
Como sucede coas forzas liberadas no maio rastreiro italiano de 1977 e o 68 alemán (entre outras revolucións menos imaxinarias ca a do maio de Francia, en que as cereixas hai que apañalas nas ecolès), en España os anos de 1976 e 1977 non acaban nunca. Da potencia dese arquivo dos setenta en todos os territorios ibéricos e alén mar, TN falou en Santiago con Pepe Ribas, polímata deses anos luminosos e do rico pasado libertario, ao que introduciron os investigadores (e amigos) Anxo Rabuñal e Germán Labrador. El hai tempo que vive na súa casa con horta do Empordán.
Falamos da aventura que foi darse e coñecer, para compartir, unha contracultura auténtica. E do rápido que o capitalismo estivo en condicións de traducir a consumo a maior parte das súas utopías, coa axuda da kubérnesis (cibernética: gobernar a nave). Mentres a Transición comezaba a ser apadriñada vía Alemaña polo Departamento de Estado dos EU, con Giscard d´Estaing e o embaixador de Londres, entroutros, titelando o Borbón vello desde o congreso da renovación do PSOE (Toulouse, 1972). Á volta dun ano, dezanove días despois da Operación Ogro,-alegremente desclasificada alá por 2020 no Internet dos pobres, o trip colectivo que foi o concerto de King Crimson en Granollers axudou a inscribir nas cabezas desa xeración –“os nacidos entre 1949 e 1955”, acouta ao máximo- un outro mundo novo nos corazóns. Desta vez, 1977, durou aínda menos.
“Non eras gauche divine, non eras comunista, non sabías o que eras, pero eras algo, e tiñas a convicción de que había moita xente coma ti e non sabías onde estaba… O xeito de sabelo era publicar manifestos e crear comunidade. Así naceu Ajoblanco”.
Foi unha subversión cultural digna de tal nome, e puido ser máis cousas, sempre na idea de utilizar a cultura para poñer en contacto as persoas, todas as persoas “sen nome e apelidos”, con todo o que está vivo. Tiñan claro algo case igual de antigo: non se abaixaron os santos dos panteóns para repoñermos o baleiro cos estafermos da cultura toda. Pepe Ribas (Barcelona, 1951) falou con moitos dos pensadores daquel tempo, a destra e (sobre todo) sinistra, mais non é de empreñar polas orellas. “Foucault, por exemplo, era menos coherente do que eu pensaba. Non me pareceu sabio, pareceume meticuloso”. Un pretensioso, dis, e ti con menos de trinta anos? “Pódelo poñer: un petimetre imaxinativo, camiñando cara a Lúa”. 
“Ao Ajo matouno o diñeiro”, resume o fin da década, “cando o diñeiro se converteu en deus único”. Enténdeselle a O´Ribas, bastante ben, que os socialdemócratas empoleirados desde Suresnes non estaban exactamente por competir cando sexa posíbel e planificar o necesario. A ausencia de autor en moitos dos textos é outra cuestión importante, recorda –as citas púdrenlle o fígado bastante, así sexan do libro de ChâteletVivir e pensar coma porcos. Do convite á envexa e o tedio nas democracias de mercado. O narcisismo, segue pensando, “é un cancro do espírito”.
Desque en marzo de 2020 nos pecharon nas casas e lle chamaron restrición temporal da mobilidade, é que están accesibles en Internet –ajoblanco.org – os 57 números e 20 especiais temáticos da revista central, e marxinal, da nova cultura en España. “Actuar como se Franco estivese morto é posíbel. Nós fixémolo”.
Cultura é como vives, non como pensas, é como lle chamastes á túa palestra galega na Biblioteca Ánxel Casal. Afirmas que o sonsonete é tradi antiautoritaria, mais aos teus enlaces galegos acáelles mellor o esconxuro antiprogre.
Claro. Pero é anticomunista, e non foi Vaneigem quen o pensou primeiro. É un “non fales do que non viviches”. Punto.
O único mandato do Ajo, cognoscible en pazos e casoupas, quizais fose: “coñecer xente suxestiva no seu contexto, erotizar todas as relacións sociais e fundir arte e vida, sen censuras nin autocensuras”. Con que clase de capital cultural e euforia participativa se funda algo así en 1974?
Non sabías de onde viña ninguén, mais a inquedanza palpábala. Eu viña dun ano moi convulso na Facultade de Dereito, que comezou cunha exposición/recital de poesía en que apareceron trescentos poetas. Todas as paredes do inmenso vestíbulo empapeladas, foi un acto libre… Aínda que había algúns pesuqueiros, convocámolo os cinco membros do colectivo poético Nabuco: Josep Solé, Antonio Otero, Alfredo Astort, Tomás Nart e eu. Aquilo sorprendeunos moitísimo. Logo fun delegado de curso nunha situación moi difícil. Nunha votación deime conta de que os penenes de Bandera Roja nos fixeran votar por un catedrático, cando eles votaran polo facha, para provocar un cataclismo. Clausuraron a Facultade e fomos de viaxe á India nun Citroën 2CV, nunca chegamos porque rompeu un palier en Iugoslavia. Ti saías dunha facultade que empezaba a ser masiva, de 400 a 750 alumnos, moi plural, en que xa estaban as clases medias. Era un decatarse de que ti eras distinto. Non eras gauche divine, non eras comunista, non sabías o que eras, pero eras algo, e tiñas a convicción de que había moita xente coma ti e non sabías onde estaba… O xeito de sabelo era publicar manifestos e crear comunidade. Así naceu Ajoblanco. En Cataluña había tecido produtivo, o que quere dicir que había máis liberdades e máis clases cultivadas. Isto facía que houbese máis liberdades na rúa, porque o franquismo só perseguía aos que pretendían herdar o seu poder.
En 1976 embarcádesvos na distribución, unha toma de terra por toda a Península. Que lembras das comunas galegas?
A Illa de Arousa, unha viaxe nun Seat 850. De camiño, en Asturias, cos da revista de cómic Wendygo, despois cheguei a Vigo e, desde alí, á comuna da Illa. Era a correspondencia do Ajo, ías a todas as partes e a xente viña verte. Ía onde me chamaban, e o primeiro ano estiven en todas as preautonomías menos nas Canarias. Aquela comuna era tremenda, moitísima xente. Divertíame moito máis nos lugares que nas cidades, nos lugares había menos represión.
[En 1980, Ribas publicou na colección de La Piqueta De qué van las comunas, onde hai referencias á comuna da Illa de Arousa: https://www.peperibas.com/libros/de-que-van-las-comunas]
Antes da morte de Franco nunca houbo problemas coa repartición dos Ajos?
Dicía que levaba revistas de cociña, e xa está. Non tiña medo da policía, mirábaos aos ollos e non sabía o nome de ninguén. Tamén é que nos distribuía Edipress, que levaba Garbo, Fotogramas… Había liberdade mental. En Inglaterra e os Estados Unidos a prensa underground non entraba na distribución comercial, nin en Alemaña. Renudo en Italia, pero non era o mesmo. E en Francia non había nada parecido.
Logo do escándalo do Especial Fallas do 76, acatades a suspensión e non se paga a multa porque engadaches os funcionarios?
Engaiolábaos. O meu pai acompañoume a ver o gobernador civil en xaneiro de 1974, e ao saír dixome: “Ti farás o que queiras porque sabes afrontar as situacións difíciles con acomodo”. A Martín Villa víao xantando con Miquel Roca, Pujol, Joan Reventós, Pallach ou Solé Barberà. Todos os partidos clandestinos comían con Martín Villa, os das cinco vías. En Cataluña pasaron cousas que moita xente non coñece, evidentemente.
Aquilo de Martín Villa, reunido cos sindicatos de clase, a dicirlles aos emisarios de CC. OO. e UXT pouco antes dos Pactos da Moncloa: “Con vostedes dous o que queiran, a Federica [Montseny, un dos catro ministerios anarquistas do Goberno de Largo Caballero] non quero nin vela”, pódese contar así? 
Martín Villa era amigo dun anarquista de León, amigo de Diego Abad de Santillán [fundador, por certo, da revista Tiempos Nuevos]. Veu de Bos Aires porque el o chamou… Martín Villa quería darlle o sindicato vertical franquista á CNT. Enric Marco [secretario xeral da CNT en 1978, expulsado en 1980; Creu de Sant Jordi e presidente despois da asociación Amigos de Mauthausen, até que as investigacións de Benito Bermejo denotaron unha biografía inventada] era metalúrxico, e os metalúrxicos son os da folga de Roca, a finais de 1976, antes da reconstitución do sindicato. O único que fixo mal Marco foi aliarse cos pujoleiros fronte a José Peirats, que defendía as asociacións de municipios libres e de ateneos libertarios. Pero el [Martín Villa] estaba en contra de CC.OO. porque eles querían unidade sindical fronte a liberdade sindical. Querían herdar íntegro o sindicato vertical franquista, en que xa estaban infiltrados, sobre todo en zonas moi industriais. Sei que Martín Villa se reuniu con Enric Marco. A min contáronme exactamente cando lle ofreceu á CNT ser a herdeira do sindicato vertical. Xusto despois das Xornadas Libertarias, a finais de agosto de 1977, antes da folga das gasolineiras de finais do mesmo ano e do caso Scala a comezos do 78. Pero isto desapareceu de todas as partes. Todo o mundo o nega, e díxose nunha conferencia no Ateneo de Barcelona, antes de que fose delatado Marco. Pode ser que nesa reunión estivese a UXT, pero non CC.OO. Citou só os que podían romper a unidade sindical, UXT porque empezaba, e a CNT, claro, cunha repunta excepcional.
“Moito se escribiu sobre a transición, pero poucas veces desde o candor dos que a soñamos diferente”, escribes no epílogo de Los 70 a destajo. Nese sentido, é coma se toda a experiencia acumulada que se opuxo ao consenso do 78 fose un segredo oficial calquera, devolto malamente á luz no século XXI. Sempre fuches consciente dese mal de arquivo e da túa responsabilidade ao respecto?
Lembra [falando da non tan grosa historiografía sobre a Transición, en xeral, desde os primeiros Grimaldos ou Vinader, que tivo que exiliarse uns anos, a El precio de la transición (1991) e El mono del desencanto (1998), até os máis recentes traballos de Enmanuel Rodríguez e Isidro López] Soberanos e intervenidos (Estrategias globales, americanos y españoles, editorial Siglo XXI, 1996), de Joan Garcès… Mellor ca eses que citas. É por iso que dis que escribín Los 70 a destajo. Ajoblanco y libertad. Pensei que serían dous anos e ao final estiven sete pechado nun cuarto. O que sucedeu foi que se esqueceu o labor de contraculturais libertarios e undergrounds que, coa súa creatividade, iniciativas e estudos, é dicir, co seu exemplo, cambiaron as mentalidades… A través da revolución sexual, a ecoloxía, o antimilitarismo, as comunas, a antipsiquiatría, o feminismo e a nova cultura antiautoritaria, sen xerarquías nin líderes, na era do nosoutros… Entre todos, operando, podemos crear un novo mundo. Borráronse estas pegadas porque os partidos políticos necesitaban crear xerarquías, disciplina e obediencia.
“O que sucedeu foi que se esqueceu o labor de contraculturais libertarios e undergrounds que, coa súa creatividade, iniciativas e estudos cambiaron as mentalidades… Borráronse estas pegadas porque os partidos políticos necesitaban crear xerarquías, disciplina e obediencia”.
Anoar xeografías culturais nestes anos 20 post-COVIDE é máis difícil ca nos 70? Daquela negábanche aínda máis arquivos, pero sequera non existían os depósitos virtuais de pagamento… Pensabas antes que coa futura cibernética (de kubérnesis: gobernar a nave) sería tan complicado partillarmos a información que nos atravesa?
[En Galicia o único catálogo da contracultura saíu da exposición Do lado da sombra. Sedición gráfica e iniciativas ignoradas, raras ou desacreditadas entre 1971 e 1989, na Fundación Luís Seoane]
Si, porque tes que recuperar a memoria viva, que non está no estudo. O que se cheira, o que respira, o que se toca. É complexo porque se confunde todo, contracultura con underground, con arte conceptual… O punk é underground e non é contracultural. A contracultura opera dun xeito underground, etc. A contracultura é ética, non estética. E a modernidade é estética, non ética.
Empezaches antes a dubidar da arte pop ou do amor libre, nas comunas, como una práctica fácil? Cando –tamén en serio– comezaches a darte conta do secuestro das linguaxes que nos disciplinan a vida, desde o dereito e a economía á cibernética e as emocións, cunha escusa tan individualista, sempre, e moitas veces contracultural?
Iso xa o sabía, antes do Ajoblanco, e por iso o fixen. Quizais ter uns pais cultos moito maiores ca min, educados nos anos vinte e trinta, me axudou a ter unha perspectiva crítica e máis aguda. E ademais sempre me fixen amigo dos profesores, fosen bos ou malos. Eu fun moi conversador, de conversas íntimas moi serias.
Que fontes do underground eran as vosas, sen coñecerdes a orixe bélica do termo nin que Os vagabundos do dharma era unha homenaxe anfetamínica a Memorias do subsolo? En 1975 Amando de Miguel cuña o do “franquismo sociolóxico”, e un ano despois Luis Racionero publica Filosofías del underground, a maior acumulación de saberes sobre o asunto publicada en España até a altura.
Claro que había libros, pero a vida era máis forte que calquera lectura. Cando houbo empacho de letras é cando se estragou todo, pasouse daquela da experiencia e da inxenuidade ao “Eu mando e eu teño razón”, e á radicalización. A primeira avanzada psicodélica foron Racionero, Damià Escuder e María José Ragué en Cataluña. E os de Madrid, Mariano Antolín Rato e Los Goliardos, a primeira compañía de teatro xunto con Joglars, de 1963… Houbo bolsas de underground moi avanzadas.
Escribe Morán no seu relato da Transición que a verdade, entre o ano 1976 e os 202 deputados de UCD nas eleccións de 1977, pasa “de revolucionaria a desestabilizadora”. Ese é o instante en que o último diario do Movemento asume o seu papel no relato fundador da Transición, anulando a diferenza entre relato e saber. “Equilibrio e estabilidade”, apunta daquela Chirbes no Viejo Topo, antes de nomear as adherencias da esquerda mundana en forma de culturas alternativas e estilos de vida. Pódese argumentar que en España o primeiro heraldo do punk foi o diario El País, antes que La Banda Trapera del Río?
Non, porque El País, ao principio, foi outra cosa. Non era sectario nin dogmático, era plural… Baixo o meu punto de vista, a primeira Transición, até que tomban a Suárez, foi irreversible. O pacto entre Suárez e Carrillo foi bo. Que Morán odie a Suárez é o seu problema, a súa época é a máis libre que vivimos, e de algunha forma evitou que o búnker seguise no poder. Mais o papel de El País é sobre todo por como se estuda o fracaso das Xornadas Libertarias do 76, que provoca a dispersión, a radicalización, a fuxida e a reacción… En forma de punk-rock, entre outras cousas. A xente da periferia que se sente, outra vez, illada e desherdada. Porque rompe aquel non termos apelidos. Nas eleccións do 77, os partidos de extrema esquerda non entran e introdúcense nos movementos sociais libertarios: destruíronos, porque se meteron a dirixir as áreas de mocidade dos concellos democráticos e se volveron funcionarios, é dicir, obedientes. Ao principio fano ben, desde o punto de vista da clase obreira, permiten que haxa locais de ensaio e casais libres, pero logo… coa funcionarite, todo iso vaise. Adeus. Esa aceleración da CNT entre 1976 e 1977, se chegan a esperar dous anos entre o Mitin de Montjuïc (2 de xullo de 1977, 250.000 persoas -case tantas coma no enterro de Durruti, catro veces máis cás que xunta daquela en Madrid Felipe Isidoro) e as Xornadas Libertarias Internacionais (22-25 de xullo de 1977)… As Xornadas acabaron mal, e non foi pola ausencia de público. E ademais é que nin o franquismo está ben divulgado, cos tres momentos: represión, dúbida e desenvolventismo. É o desenvolvemento o que interesa, desmontar o tecido produtivo español, que é o que fai Felipe González, mais non Suárez. O que lle impuxeron a Suárez, resumíndoo moito, foi aceptar a monarquía, non legalizar o PCE e entrar na OTAN. E só aceptou a monarquía.
“A primeira avanzada psicodélica foron Racionero, Damià Escuder e María José Ragué en Cataluña. E os de Madrid, Mariano Antolín Rato e Los Goliardos, a primeira compañía de teatro xunto con Joglars, de 1963… Houbo bolsas de underground moi avanzadas.”
[Ribas algo rabea por sintetizar tanto, e insinúa que o caso Scala, operación de falsa bandeira que apesta a Gladio, e a unción exprés de Tarradellas tras inzaren as bandeiras anarquistas Barcelona adiante durante a célebre folga de gasolineras pouco antes dese outono do 77, son dúas mostras dun fracaso que puido terse evitado. A Transición tamén puido ser doutra maneira. A fractura entre aquel charme anarquista con centos de miles de persoas, e o abandono masivo da militancia no inverno de 1978, entre represión policial e súpeta heroína branca, está ben lonxe de terse divulgado dignamente malia ao documental de 2018 El entusiasmo. “É que atacaron ateneos libertarios para defender asociacións de veciños, así levaron por diante o Ateneo de Mataró ou o de Hospitalet”, recorda Ribas.]
“Rompemos coa moral e a carcunda. Pouco a pouco vaste liberando… Houbo menos sexo do que se di, e moita máis sensualidade, que aflúe cando ripas complexos e culpas. Era unha represión de séculos coma a da época vitoriana. Os que ían ver porno eran outra cousa”.
Foron os anarquistas, como epítome do medo á desorde, a escusa para acabar de unxir a Tarradellas? O asasinato de Ulrike Meinhof na prisión de Stammhein era recente, e entón un xornalista do New York Times inventa que a CNT e a COPEL preparan o secuestro do ministro de Xustiza, Landelino Lavilla. Xusto antes o PCE pasara de instigar ao asalto aos cárceres a intimidar ás persoas que acudían aos mitins con bandeiras republicanas.
Sempre digo, falando da guerra, que a radicalización de Juan García Oliver [ministro de Xustiza, unha das catro carteiras anarquistas no Goberno de Largo Caballero, autor de El eco de los pasos] provoca o contrario do que se quere. Se estás nun proceso pacífico en que demostras que non es o coco, vai chegando a xente. En canto empezan os dogmas e as entelequias, acabouse. Ese é o gran problema da esquerda en España, non entendeu a emoción, a liberdade e a diversidade. Non, o dogma: “Eu teño razón”.
A outro que pasou polo Ajo, Rudi Dutschke, un home que falaba con todo o mundo e fora cristián de base, pegáronlle tres tiros en 1968..
Mentres a esquerda non entenda que hai que saber escoitar, máis que saber falar, gañará Ayuso e gañará sempre a dereita. Tes que convencer: eu estou convencido de que levabamos unha marcha fantástica, e en abril do 77 todo se torceu.
Como vos apañabades naquel mundo anterior á sida e á estetización en bucle das identidades sexuais, co nacional-católico tan dentro aínda dos psiquismos, “coma un pantano de auga bendita”?
Rompemos coa moral e a carcunda, experimentabamos sen una identidade sexual clara. Pouco a pouco vaste liberando… Houbo menos sexo do que se di, e moita máis sensualidade, que aflúe cando ripas complexos e culpas. Era unha represión de séculos coma a da época vitoriana. Os que ían ver porno eran outra cousa.
“A ecoloxía é unha cousa de nenos ricos para distraer da loita de clases”. “O anarquismo é unha cosa moi seria, e o do Ajo era un desfile de modelos”. Estas dúas frases, unha de Manuel Vázquez Montalbán e a outra de Félix de Azúa, resumen o posicionamento cara ao Ajo dos comunistas serios e dos divinos?
Si, pero a Félix de Azúa tirabámoslle bombas fétidas nas súas presentacións con Carlos Barral. Morreu a novela, morreu a arte… “Por que non morres ti?”, dixéronlle un día na Sala Zeleste. E marchou sen dicir nada, con Javier Marías, que era o noivo da súa irmá.
Que máis queres dicir cando dis que a Cataluña actual é un país de “burócratas, camareiros e fondos de investimento”? Ten a ver con Deu històries negreres. Expedicions transatlàntiques catalanes al segle XIX, de Xavier Sust Fatjó?
Pujol deseñou a Cataluña do futuro para podela dominar mediante a gran burocracia local.
Os movementos de liberación nacional non se arrimaron á contracultura, nin ao revés.
A contracultura é máis internacionalista, non tiñamos patria, senón vida. As patrias veñen da xerarquía e da tradición.
Non erades hedonistas, contra a crítica que vos facían aos antiautoritarios aqueles socialistas científicos?
Pero se non sabíamos o que era o hedonismo!
Coas traducións ao castelán de Marx que había daquela, mellor ser políglotas que dogmáticos.
É que se volvían dogmáticos, eles tiñan a razón e ti eras un imbécil. Mais ti vivías e eles estaban amargados. Iso lles dicía: “Tanta psicanálise e vives amargado”. Nós sentiamos o que viviamos, non teorizabamos sobre o que non viviamos por ser castrati.
Es pesimista?
Si, e nunca o fora. Aínda creo que nas marxes hai máis tempo e máis liberdade que nunha gran cidade. Hai que eludir a institución, calquera institución. A institución obrígate a marcar uns parámetros que non teñen a ver coa vida, mais non hai ese fermento na xente que se necesita para crer nun futuro mellor. Iso é un problema moi grave, e é o problema do diñeiro. Nós fixemos o Ajo sen diñeiro.
“Hai que eludir a institución. A institución obrígate a marcar uns parámetros que non teñen a ver coa vida, mais non hai ese fermento na xente que se necesita para crer nun futuro mellor. Iso é un problema moi grave, e é o problema do diñeiro. Nós fixemos o Ajo sen diñeiro”.
Non vas pedir unha subvención nesta altura.
Se che dan unha subvención para facer o que che dea a gana, xoga. É diñeiro público. A min dixéronmo: “Como é que o PP che fai a expo do Ajo en Madrid?”. Metina por unha serie de casualidades. Isto foi sorprendente porque empezou a vir xente… Eles mesmos non sabían que facer, non estaban preparados para este éxito. O que hai que dar é moral para que a xente faga todo desde a necesidade, non desde o sustento. Esa é a gran trampa. É terrible, pero é así. Neste momento o diñeiro é tan enorme que é imposible. Isto fíxome pensar moito no que era Barcelona en 1970, por iso agora falo da sociedade produtiva fronte a unha sociedade que non crea riqueza, só servizos. E que creou un aparato burocrático xigantesco que o único que busca é o voto cativo.
O libro que che ocupa agora continúa Los 70…? Todo é da cor do Capital con que se mira, como empezaba aquel especial Contra a arquitectura? Que vas contar, con cantos fillos de chófer falaches…
Non é unha continuación de Los 70… [Ribas non adianta nada, como é natural se un investiga cousas serias] É máis ben unha especie de reposición… Paréceme moi válida para os rapaces de agora, trátase de devolverlles a memoria auténtica.