Xa non vive o poeta que en 1958 publicara con Brais Pinto o seu Poema do home que quixo vivir. E que viviu 92 anos de existencia maiormente enérxica e apaixonada como profeta do mar, mascato ergueito, cidadán irado contra as multitudes gregarias e a violencia do Poder ou perpetuo namorado adolescente. Bernardino Graña foi poeta de vigorosa respiración hímnica, equilibrada en alternancia cos acentos da fala conversacional, tan capacitado para o discurso épico e simbólico de vibrante dimensión aberta como para o deseño da escena doméstica ou a modulación do verso de ritmo tradicional.
Bernardino traballou a lingua como substancia material e dominou a música do poema. O habilidoso manexo dos aparellos propios do oficio rítmico propiciou porén, por causa tal vez dun exceso de confianza nas súas forzas naturais, certos descuidos no proceso de selección léxica e no inesperado e ineficaz contraste de rexistros. A súa obra conforma un conxunto de diversos niveis de calidade e versátil vontade e sentido. Bernardino foi poeta épico e lírico, extrovertido e grave, adámico, satírico, coral, imprecatorio, irado e tenro, materialista trascendente ou epigramático lixeiro. Así foi na vida, un complexo ser humano construído con materiais de cerna ben heteroxénea, tan disposto para a brincadeira participativa como para o exabrupto de efecto distanciador.
Profecía do mar (1966), himno vertixinoso e visionario, épica de admirativo asombro fronte á criatura protagonista, o mar, cuxa colosal dimensión resulta humanizada por medio dos planos de detalle en atrevido contraste coa imaxe da desmesura.
De entre todos os seus libros de poesía eu prefiro –moitas lectoras e lectores preferimos- Profecía do mar (1966), himno vertixinoso e visionario, épica de admirativo asombro fronte á criatura protagonista, o mar, cuxa colosal dimensión resulta humanizada por medio dos planos de detalle en atrevido contraste coa imaxe da desmesura: “Quero pintar o mundo, / e mato un moscardón de tanta rabia..” O poeta non quere prescindir deses acenos de proximidade á experiencia cotiá que comunican coa estética do realismo social. A implicación emocional do suxeito lírico coa materia mesma do seu canto e as derivas conversacionais do mesmo inciden na mesma liña humanizadora.
Na miña lectura, porén, vibran máis aqueles poemas de Profecía do mar dirixidos – sen desvíos- pola tonalidade do rexistro hímnico e imprecatorio ou pola voz do alegato solidario coas xentes do mar, onde a acción do eu integrado na substancia oceánica e na corrente colectiva non desdebuxa o perfil do discurso épico. Son, entre algúns outros, os titulados Materia, Para a morte de Mark Tobey, Oda mariña ás forzas de Patiño e Jackson Pollock, Mar, Oda aos mariñeiros de Cangas, Sempre mar, Apocalipse e Final.
Neste conxunto concéntranse as claves significativas do libro, os temas que lle outorgan sentido unitario e onde a voz do poeta atinxe a súa modulación máis persoal, a dun estilo inéditos até aquel final de década dos anos 60. A procura da plenitude na fusión co mar, a tentativa de apreixar o significado profundo desa inmensa criatura cósmica, o contraste crítico da natureza marítima co desacougante artificio do ámbito urbano ou a declaración de solidariedade co colectivo mariñeiro, son os motivos centrais dun cántico desbordante en imaxinería sensorial, organizado a través de longas series enumerativas de ritmo moi dinámico -, enumeración caótica en ocasións- en verso libre ou hendecasílabos de impecábel feitura.
Sirvan como exemplo -entre outros moitos que poderíamos ofrecer- do abraio do poeta fronte ao protagonista do seu canto e dalgúns dos procedementos para a súa formulación verbal estes versos:
Ninguén pode contigo, mar incríbel,
realidade final, esfinxe, guerra,
sitiador inefábel das cidades,
sepultureiro en sono e branca area.
Moi suxestivas son tamén as series léxicas repetidas en varios poemas do libro, maiormente listados de peixes, que temperan a entidade titánica do mar para achegarnos unha realidade máis recoñecíbel, que non perde, porén, volume épico:
Vexo a morea a triste serpe escura
pezoña que avespiña o doce sangue
seu ollo descontrola as nosas células
vexo o arneirón durísimo a cercella
o rodaballo o muxo ventre en prata
e as augacións que se erguen medoñentas
e as vagadas de lombo cos navíos
onde tal vez se perdan centos de homes.
Á marxe dos poemas que conforman o eixo semántico da Profecia do mar sitúase un que cómpre sinalar entre os máis atractivos logros de Bernardino Graña: O gato da tasca mariñeira, escena digna dun filme neorrealista, magnificamente construída, onde acouga a vertixe dos versos e as mareas para ser substituída polo ritmo serpexante do gato “entre as pernas, entre as botas / altas botas de caucho contra as augas / co seu rabo / arriquichado e duro, tan en calma”.
Contra a dor da ausencia e outras sombras inimigas ergue o poeta a figura sobrehumana dun personaxe soñado, un eu fantástico que sobrevoa a grande altura por riba da tediosa e noxenta realidade contixente.
Sima-cima do voar do tolo e Se o noso amor e os peixes
Case vinte anos despois de declarada a súa Profecía, arde outravolta Bernardino Graña en cortocircuito de alta tensión nos poemas de Sima-cima do voar do tolo (1984), canto poderosamente vitalista, un exercicio persoal de catarse furiosa contra a vivencia do abandono e o desamor que ficara rexistrado en Se o noso amor e os peixes Sar arriba andasen (1980). A mágoa daquel amor, que xa era memoria ferida nese libro onde soa con especial tristura o verso musicado por Suso Vaamonde, “¿Cómo hei vivir mañá sen a luz túa”, acende agora o lume dunha nostalxia de paradóxica manifestación: “Oh meu amor a miña dor meu monstro a miña loita”.
Contra a dor da ausencia e outras sombras inimigas ergue o poeta a figura sobrehumana dun personaxe soñado, un eu fantástico que sobrevoa a grande altura por riba da tediosa e noxenta realidade contixente, suxeito orgullosamente transmutado en animal bravo e cósmico motor de enerxía destrutiva: mascato ergueito, pantera, dragón, caimán, arroaz, aerolito, cometa, meteoro, home foguete, raio lancinante, ou, nun verso de esplendorosa luz visionaria, “barco que ten rumbo / ao máis ancho limón amargurado”. É tamén “un dragón que non cabe nas calzadas con semáforos”, o rebelde permanente, protagonista de tantos poemas ao longo de toda a súa obra, que non atura a sociedade urbana, a retórica da falsidade, o ruido, o lixo, a hipocresía, os comportamentos gregarios, a violencia do capitalismo.
O poeta, máis expansivo que nunca, adámico e bárdico, “maldito anxo triste e soio” fala, canta, berra en fervenza desenfreada de furia que por momentos alcanza o corpo enteiro da humanidade. A súa sátira, nutrida en parte na lección maxistral de Celso Emilio, flúe en curso nominal de improperios, en enumeración acumulativa de vontade totalizadora. A criatura do eu vitalista e reafirmado na propia identidade fronte ao mundo lembra por veces a música entusiasta de Whitman. Ginsberg e a xeración beat deixaron tamén as súas marcas de discurso arrebatado e fluvial neste libro de Bernardino e un eco disperso na obra completa.
Mentres declara o afecto e admiración polos artistas e poetas amigos, falecidos ou vivos, vai establecendo tamén un paradigma de afinidades estéticas, unha sorte de autopoética das identidades compartidas.
Identidades compartidas na súa poética
As preferencias da miña lectura non me impiden o aprezo por outras variantes da súa voz. Así as do poeta elexíaco ou do que afirma a súa amizade en homenaxe e, mentres declara o afecto e admiración polos artistas e poetas amigos, falecidos ou vivos, vai establecendo tamén un paradigma de afinidades estéticas, unha sorte de autopoética das identidades compartidas. Son eles, entre algúns outros, Faustino Rey Romero, Pablo Neruda, Luis Seoane, Alfonso Gallego (“pon bosque sobre bosque, reconstrúe os agros”), Celso Emilio, Eduardo Blanco-Amor, Xosé Alexandre Cribeiro, Manuel Coia, Méndez Ferrín (“Ven e sube, busca os cumios onde aínda / vibra ó vento en rebeldía a carpazona”), Xavier Pousa, Eliseo Alonso ou os poetas provenzais en dilatada enumeración.
No Descordo aos nosos poetas do libro Se o noso amor e os peixes Sar arriba andasen (1980) rexistra Bernardino Graña o inventario dun canon que abranxe en síntese o proceso histórico da nosa poesía, desde os máis notábeis trobeiros medievais até Otero Pedrayo, Álvaro Cunqueiro, Iglesia Alvariño, Celso Emilio, Uxío Novoneyra, Manuel María ou Ferrín, e no centro Rosalía, Curros e Pondal, Noriega, Cabanillas e Pimentel. É longa serie de octosílabos que se abren finalmente en arte maior de dodecasílabos para convidar aos poetas todos a cantar “cantares novos de amigo”.
O poeta ferido de amor e reconstruído en expectativa de novas aventuras amorosas –como tantas veces o temos visto e escoitado- fala en confidencia aberta e verso contido, ás veces en estruturas estróficas tradicionais, desde os poemas de Se o noso amor e os peixes e Sen sombra e sen amor (2004). Digna de agradecemento é a escolla estilística de clave lírica que fai o seu autor na maior parte destas páxinas, que non se deixan conducir polo exceso da teimosa diatriba antiurbana contra balbordo e lixo, gregarismo e outras negruras da civilización, onde a fala poética deriva en quebras de elemental pronuncia, mesmo que ás veces se obteñan efectos sonoros de certeira sátira.
No Descordo aos nosos poetas do libro Se o noso amor e os peixes Sar arriba andasen (1980) rexistra Bernardino Graña o inventario dun canon que abranxe en síntese o proceso histórico da nosa poesía.
A materia amorosa solicita outros rexistros, que o poeta manexa agora con sabia man, como comprobamos na magnífica glosa dunha cantiga de Xoan de Lobeira, reelaborada así por Bernardino: “Miña ventura / en loucura / meteume deste insistir. / Máis que negror / alba ensina / cara un fulgor / en divina / verde esperanza a vivir”. As mágoas producidas polo desamor, a desolación, o desamparo, a dor do abandono, de tan descarnada vibración comunicativa, que se manifestan –e nos conmoven – no libro de 1980, mudan en afirmación vitalista e gozosa en Sen sombra e sen amor con versos de alta temperatura coma este: “Este quentor que tes é mel en lume”.
Resulta atractiva tamén a ollada do poeta que en Himno verde (1992) establece analoxías de imaxe entre o corpo da “dona amada” e o universo vexetal en versos que actualizan o vello tópico: “E mira que se enreda, / amiga, ese gran bosque do cabelo, / caíndo escuramente sobre a diáfana / pétala tersa do xazmín en branco / do colo teu ergueito”. Ou o preciso deseño, que podería representarse en grafía de caligrama, deste poema elevado en estrutura de marcada verticalidade arbórea: “Dura e maina, / torre forte, / tronco grácil, / cimbreante, /airoso pazo…”
Son estas algunhas mostras da máis suxestiva voz lírica de Bernardino, a quen non deixo de lembrar no día da homenaxe “O escritor na súa terra” que a Asociación de Escritoras e Escritores en Lingua Galega lle rendeu en 1996. Na alameda de Cangas ficaron editados en pedra os primeiros, espléndidos e saudosos versos dun dos poemas que eu teño entre os mellores logros da poesía de nós:
Alá en Tirán, o Outono era ben doce.
Cantaba unha bubela e algún xílgaro,
sentíase o loureiro coma incenso,
sagrado abraio no aire e, entre as ponlas,
murmurios silandeiros coma pregos,
cadencias garimosas e pequenas
entrando polas veas deica a alma
cun son ceremonial.
