NARRATIVA
Porteiro, María Xosé. Sádalo. Editorial Galaxia, 2019
por Débora Campos
Moitas veces foi contada a historia da emigración na literatura galega. Con todo, hai quen pensa que todas esas páxinas publicadas non deron aínda “a gran novela da emigración”. Se iso é verdade, se as letras de Galicia mantiñan baleira a cadeira de honra para esa memoria colectiva, pode que con Sándalo, a segunda ficción da escritora e dende hai poucos días adxunta á Valedora do Pobo, María Xosé Porteiro, ese oco estea preto de ser pechado.
“Durante séculos, a migración formou parte da vida e dos sinais de identidade desas vilas”, di a novela nas primeiras liñas. Leonarda morreu hai poucos días e a súa filla, Quina, vai escoitar misa na súa honra. Pero non pode. Afógase. De maneira que escapa da igrexa, anda máis alá do camposanto e, entre ortigas e silveiras, síntese mellor. Xusto aí, a atopa unha súa tía que alporizada lle di: “Virxe Santísima! Que estás mesmo enriba do lugar no que está soterrada a avoa da túa mamá. Pero a avoa verdadeira, non a outra…”.
E así, en menos de quince liñas, o xogo está presentado. O que segue, algo menos de 400 páxinas, é un camiño trepidante no que homes e mulleres fan o que se espera deles, pero tamén precisamente o impensado, sempre na procura de algo tan intanxible como poderoso: a liberdade.
Sándalo conta unha historia, a dos lazos históricos entre Cuba e Galicia dende as primeiras décadas do século XIX ata un tempo máis ou menos contemporáneo. É dicir, a Historia. Pero fai moito máis ca iso. Sándalo conta moitas outras historias pequenas: a de Quina e a súa nai Leonarda, a de Xermán, o home desta última, e dende o eixo que esta familia compón, as vidas dunha árbore xenealóxica que nada ten que envexar á dinastía do coronel Aureliano Buendía e os seus Cen anos de soidade ideados polo xenial Gabriel García Márquez.
A cita ao colombiano, premio Nobel de Literatura no ano 1982, non é forzada: a novela de María Xosé Porteiro soa nunha clave que non agocha os seus lazos coa xeración do boom latinoamericano. Ela mesma o di. Pero, sobre todo, pódese ver na estrutura audaz e laboriosa da trama. Quen le Sándalo ten moito traballo por diante: os feitos históricos constrúen un edificio sólido e seguro, mentres as vidas de xeracións de emigrantes e retornados (e tamén dos que quedaron) preséntanse coma un labirinto de cen portas. “Quero que os lectores e lectoras traballen un pouco, e que cada quen escriba a súa propia novela segundo a le”, dixo a autora nestas semanas de presentacións e entrevistas. O que non dixo e aquí desvelamos é que quen cruza cada unha desas portas, quen coñece cada unha desas historias, non sae igual. O libro deixa pegada.
Un último parágrafo para a maior audacia de Porteiro: a Historia, así como a memoria da emigración, non é lustrosa nin uniformemente honrada. Todo o mundo o sabe. Pero case que ninguén o di. Se Sándalo quería dar conta dunha maneira honesta dese elemento determinante na identidade galega que foi a emigración, tiña que romper o pacto de silencio sobre a merda que implicou. Mulleres prostituídas na diáspora polos seus propios paisanos (mesmo parentes), institucións prestixiosas que discriminaban rabiosamente as galegas, a bigamia alá e aquí, o racismo (alá e aquí), o espolio de terras e cartos, as identidades negadas e agochadas, proxectos de branqueamento da poboación, a escravitude dos tempos modernos, a traizón. Sándalo vén pagar unha débeda. Ou moitas.
____________