O festival Cineuropa afrontou a súa edición número 37 coa mesma forza e ilusión de antano, dese tempo anterior á pandemia. Foron dezasete días de programación nos que puideron verse un total de 115 filmes, boa parte deles marcados pola clásica vontade política da cita. Mais houbo unha pequena novidade presente en varias das propostas exhibidas, un ingrediente secreto chamado risa. Así o testemuñaba o lema escollido para este ano: “unha edición tola, tola, tola”, referenciando deste xeito a fita It’s a Mad, Mad, Mad, Mad World (Stanley Kramer, 1963). Dende logo, a ironía dos organizadores mostrábase con total claridade, ao mesmo tempo que nos lembraban que o humor é a mellor ferramenta coa que afrontarmos un mundo que en realidade si está tolo.
Ninguén pode negar que corren tempos complicados. Somos conscientes como sociedade e un certo tipo de cinema tamén o é. Velaí o cinema que máis lle interesa a Cineuropa. Mais non esquezamos que un festival é etimoloxicamente unha festa, tal como recordaba na inauguración do certame o seu director José Luís Losa. Isto explica a escolla da arxentina Puan (María Alché – Benjamín Naishtat, 2023) como filme de apertura, capaz de aportar un pequeno halo de luz a esta época convulsa.
Do humor ao cinismo, Puan móstrase en todo momento consciente do seu papel social como arma política. Para iso, atopa o mellor fío condutor posible na filosofía dentro dun contexto universitario, entendida esta como o último illote para afrontar un mundo abocado a vivir a súa propia apocalipse. Lixeira ou intelixente? Divertida ou comprometida? Estes son só algúns dos oxímoros que poderían aplicarse a esta produción, en última instancia destacable polo duelo interpretativo entre Marcelo Subiotto e Leonardo Sbaraglia, os dous piares que conducen o filme cara aos límites da esperanza.
Nas películas de apertura e peche visualizáronse as dúas correntes desta edición: do humor da arxentina Puan (María Alché – Benjamín Naishtat) que inaugurou o festival á dimensión política do filme que o clausurou, Le procès Goldman (Cédric Kahn, 2023), recreación do que foi considerado o xuízo do século polos franceses.
Como filme de clausura, o festival pechaba o círculo con Le procès Goldman (Cédric Kahn, 2023), recreación do que foi considerado o xuízo do século polos franceses. Falamos do caso que tivo en ascuas á opinión pública gala dos setenta, tal foi a historia do intelectual e militante de extrema esquerda Pierre Goldman, acusado por un dobre asasinato perpetrado en 1969.
João Canijo recolle o premio Cineuropa (Foto de Rocio Cibes).
Novamente, a dimensión política sobrevoa todo o contido da película, apuntando temas de grande actualidade (racismo, represión institucional…). Para iso, Kahn opta por un tratamento aséptico do xuízo, case teatral, distanciándose así dos modelos típicos do true-crime, tan habitual nas pantallas de streaming. Todo adquire unha dimensión ética e moral de alcance tanto individual como social, atopando neste feito de hai cincuenta anos un espello do noso tempo.
Entre estas marxes desenvolveuse todo o programa do festival, cargado de proxeccións e actividades varias. Amais das seccións competitivas, o foco dedicado a Jorge Semprún lembraba onde se sitúa o nivel de compromiso ideolóxico da cita. As seccións paralelas sobre os 40 anos da democracia arxentina ou a lembranza do 50 aniversario do golpe de estado chileno compartían un mesmo espírito.
En canto ás actividades, os Premios Cineuropa gozaron dese atractivo especial para o público. Luis Zahera (que non puido acudir e recibirao o ano que vén) e Ana Torrent foron as dúas figuras da interpretación recoñecidas este ano, así como o realizador portugués João Canijo. Habitual do festival, este último retornaba ao mesmo para recibir a súa merecida homenaxe —xa contara cunha ampla retrospectiva no 2011—, acompañado ademais do seu recente díptico Mal viver e Viver mal. Visto o acto, o cineasta luso ten en Compostela unha porta sempre aberta, polo que seguro volveremos a ver os seus filmes no futuro.
Viaxes xeradoras de narrativas propias
O presente ano tivo a sorte de acoller as dúas producións, ambas en Cineuropa, coas que o veterano Wim Wenders regresaba á primeira liña: o drama Perfect Days, un poético achegamento á cotiandade dun traballador xaponés que supón a súa reconciliación coa ficción; e o documental Anselm – Das Rauschen der Zeit, retrato sui géneris do artista contemporáneo Anselm Kiefer. Xorde con esta última unha profunda viaxe espiritual ao universo artístico dun creador, no que as ruínas do pasado e do presente converxen para formular a súa persoal utopía. Salvando as distancias, Wenders retoma as intencións creativas e contemplativas xa explotadas en Pina (2011), mesmo no uso da imaxe tridimensional. Mágoa que a proxección no Teatro Principal non se presentase na versión estereoscópica orixinal.
Perfect Days, de Win Wenders
Con Io capitano, Matteo Garrone asumía a súa produción máis agre dende Gomorra (2008). Neste caso facíao a través dunha viaxe auténtica na que dous mozos senegaleses van na busca do soño europeo. O que non saben é que esta odisea mergullaraos nun inferno indescritible, suavizado ata en dúas ocasións co característico realismo máxico do realizador italiano. No entanto, o filme verase lastrado pola ollada compracente do europeo, chegando incluso a apoiar no seu happy end a idea de Europa como unha Arcadia real para os migrantes africanos.
Situado nas antípodas, atopamos un enfoque da migración ben distinto en Zielona granica (Green Border; Agnieszka Holland). Aquí o inferno arranca xusto ás portas de Europa. Este é o destino dos innumerables refuxiados chegados de Asia e África, vítimas das duras condicións vividas acotío no borde entre Belarús e Polonia. A partir desta premisa vaise cimentando o trasfondo político e solidario do filme, propoñendo un enfoque cruento que reforza toda a mensaxe. Non existen límites na recreación do horror, polo que o espectador vese turbado por aquelas situacións de maior impacto emocional.
En canto á iraniana Mantagheye bohrani (Critical Zone; Ali Ahmadzadeh), leva ao espectador a terreos menos recoñecibles no narrativo. Gañadora do último Festival de Locarno, aquí a viaxe mostra dúas lecturas complementarias. Por unha banda, fáisenos partícipes da travesía do protagonista por un Teherán periférico e descoñecido, un mundo no que as drogas marcan as súas propias normas. Pola outra, esas mesmas drogas xeran unha viaxe sensorial paralela ao propio relato, a ratos pausado, noutros histérico. En definitiva, a tradicional road-movie do cinema iraniano evoluciona cara a unha conceptualización totalmente nova.
O documentalista Aser Álvarez asume o papel do viaxeiro no seu último filme O camiño de Ramón Chao. Tralas pegadas de Prisciliano, sobre a figura lendaria dese bispo e herexe galaico do século IV, idea que tivo a súa orixe na mente doutro persoeiro único, a do xornalista e intelectual Ramón Chao.
O camiño de Ramón Chao. Tralas pegadas de Prisciliano, de Aser Álvarez.
Dentro do panorama galego, o documentalista Aser Álvarez asume o papel do viaxeiro no seu último filme O camiño de Ramón Chao. Tralas pegadas de Prisciliano. As súas motivacións non podían ser máis nobres: pescudar sobre a figura lendaria de Prisciliano, bispo e herexe galaico do século IV. Mais esta historia tiña a súa orixe na mente doutro persoeiro único, a do xornalista e intelectual Ramón Chao. O falecemento deste último non evitou que esta chama se mantivera viva, se ben o filme acabaría expandindo a senda do priscilianismo cara ao mundo persoal do propio Chao. É aí onde radica a auténtica esencia do documental, convertido nunha viaxe privada que transita entre París e Vilalba.
Afectos e emocións nunha nova Europa
Se nos guiásemos pola división cartesiana das paixóns da alma humana, apenas teríamos un pequeno esbozo que puidese aplicarse a esta época. É precisamente a complexa compoñente emocional actual a que marca o pulso en Roter Himmel (O ceo vermello; Christian Petzold), estreada na pasada Berlinale. Todo no filme se antolla sutil, empezando polo propio contexto que nos presenta un lugar idílico en risco pola acción destrutora duns incendios, perigo real que funciona como un símbolo das moitas ameazas latentes dos nosos días. Alén disto, o amor funciona como motor da historia, manifestado en toda a súa diversidade. Porén, existen pezas do crebacabezas que non terminan de funcionar, en especial a constante ira coa que se caracteriza ao personaxe protagonista.
A temática amorosa tamén condiciona toda a narrativa de Kuolleet Lehdet (Fallen Leaves; Aki Kaurismäki). Faino dende a óptica da tristeza, pero sen renunciar a ese humor nórdico tan característico do cineasta. Se isto non fose suficiente, a sombra de Chaplin déixase caer nesta fita de ton minimalista, de aí as referencias á clase obreira e ás súas problemáticas eternas. É a visión dun autor capaz de ver unha pinga de salvación nun mundo cada día máis desatado.
A chegada dunha Palma de Ouro a Cineuropa conforma dende sempre un dos seus atractivos máis irresistibles. Tal galardón recaeu este ano en Anatomie d’une chute (Justine Triet), confirmación dunha autora que xa suscitara certo interese co seu anterior filme de corte feminista Sibyl (2019).
A chegada dunha Palma de Ouro a Cineuropa conforma dende sempre un dos seus atractivos máis irresistibles. Tal galardón recaeu este ano en Anatomie d’une chute (Justine Triet), confirmación dunha autora que xa suscitara certo interese co seu anterior filme de corte feminista Sibyl (2019). Agora introdúcenos nun drama xudicial que non deixa de ser un macguffin co que radiografa os complexos vínculos dun matrimonio. No inicio a caída é a causante da morte, a do marido en cuestión. Segundo avanza o filme, este concepto amplía o seu significado, por un lado como sinónimo do esboroamento dunha familia, mais tamén como declive desta institución social dentro dunha sociedade egoísta e narcisista. Todo isto faise posible grazas a unha estrutura complexa, deliñada cunha precisión clínica.
Hipnótica de principio a fin, Das Lehrerzimmer (Sala de profesores; Ilker Çatak) pode cualificarse como o mellor filme sobre educación realizado dende a maxistral Entre les murs (A clase; Laurent Cantet, 2008). Aquí, a práctica docente convértese nun estudo psicolóxico da sociedade actual, un mundo marcado por interaccións humanas cada vez máis complexas. Toda isto xera ambigüidades sociais que rompen aos poucos o carácter empático da profesora protagonista, derrotada segundo avanza o filme por un sentimento de frustración e ansiedade. Este semella ser o zeitgeist da nova Europa. Adaptármonos a el será o noso gran reto a nivel social.
