Levaba pouco tempo como profesor de Física e Química cando un alumno me sorprendeu con esta pregunta: ‘entre tantas leis e teorías científicas que estudamos, por que non hai ningún nome de aquí?’. Máis alá da cuestión nominal, hai razóns históricas ben coñecidas que explican a escasa participación, española en xeral, na primeira liña das ciencias físicas, a que forma parte dos currículos escolares básicos. Recentemente, imos tendo contraexemplos en campos moi específicos; un deles é o ‘paradoxo de Parrondo’, co que se atopou, no 1996, o físico Juan Manuel Parrondo, aínda que o nome poñeríao, anos despois, un colega da Universidade de Adelaida (Australia), Derek Abbott, co que compartiu horas de traballo.
Con aplicación en diferentes áreas (enxeñería, bioloxía, estatística…), a formulación máis coñecida e accesíbel dáse na teoría de xogos: partindo de dous xogos que, claramente, darían perdas, pode xurdir, combinados adecuadamente, unha estratexia gañadora. Nun exemplo habitual, imaxinemos un xogo perversamente perdedor: lanzar unha moeda ao aire e, saía cara ou cruz, perdemos un céntimo na xogada. De forma independente, outro xogo podería consistir en que, saía o que saía, perdemos 5 céntimos se o ‘noso capital’ é un número par ou gañamos 3 se é impar; aínda que resulte algo menos evidente, tamén é un xogo ou estratexia perdedora: se comezamos con 50 céntimos, coa 1ª tirada teríamos 45, logo 48 e, sucesivamente: 43, 46, 41, 44, 39,…
É doado comprobar que cos 50 céntimos iniciais, despois de 50 tiradas, nos dous xogos quedaríamos sen nada; mais, da súa simple alternancia resulta unha sucesión netamente gañadora: comezando co 1º, de 50 pasamos a 49 pero, cambiando ao 2º, a tirada lévanos a 52 c; e así, alternando, a sucesión é gañadora: 52, 51, 54, 53, 56, 55, 58,…
Aínda que nos afastemos un pouco das condicións esixidas no formalismo matemático do paradoxo, este pódese visualizar imaxinando dous edificios separados e coas paredes exteriores moi lisas; cada unha cunha xanela. Saír por esa xanela significaría, inevitabelmente, caer ao chan; pero de ser dúas paredes paralelas e moi próximas haberá persoas que incluso poderían subir mantendo a tensión muscular adecuada contra esas paredes.
Hai na rede un traballo de fin de grao en Estatística, presentado na Universidade de Valladolid por Cristina Domingo Redondo, cunha demostración matemática deste paradoxo. Pero, para o caso que nos ocupa aquí, o interesante é que inclúe algunhas aplicacións inmediatas. Unha delas trata de dúas estratexias perdedoras diante dunha pandemia como a recentemente pasada: un confinamento total, estrito e prolongado (que levaría ao colapso social) ou a libre mobilidade de toda a poboación sen vacina (disparando os contaxios e á morte dunha parte da poboación). Nese traballo podemos comprobar como combinando adecuadamente períodos dunha e doutra estratexias (segundo os ritmos de contaxio), é posíbel (foi posíbel) minimizar o impacto final da pandemia.
