Hai uns meses, volvendo do Norte europeo, paramos en Göttingen para visitar a sede da Academia das Ciencias da Baixa Saxonia que, desde 1751, acolleu grandes matemáticos e físicos como Gauss, Klein, Hilbert, Heisenberg, etc. Na súa porta, unha placa lembra os 29 membros (Max Born, Albert Einstein, Lise Meinter, Leó Szilard,…) expulsados ou excluídos polos nazis no 1933. A cidade acolle, tamén, varias seccións do Instituto Max Planck, pero outra escusa para a visita é a casa onde viviu Bernhard Riemann; a xeometría riemanniana foi a base matemática que permitiu a Einstein formalizar as súas ideas sobre a Relatividade Xeral.
Xusto á volta, lendo ‘2666’, o fabuloso libro de Roberto Bolaño, atopeime, con sorpresa polo contexto, que fai referencia a un libro de Rafael Dieste, ‘Testamento geométrico’, que leva tres subtítulos; o primeiro é ‘Introducción a Euclides, Lobatchevski y Riemann’. Publicado no 1975 por Edicións do Castro, resulta un libro peculiar que se pode facer moi denso, tal vez difícil. A súa lectura fíxome lembrar outro, do matemático Salomon Bochner (‘El papel de la matemática en el desarrollo de la ciencia’). Este autor identifica, en orixe, o papel simbólico dos mitos e da matemática (etimoloxía: ‘o que se pode entender’), á que contrapón a ‘poética’ (‘o que foi realizado’), indicando que ambos coñecementos compartirían tanto o carácter propio da ‘razón pura’, como a redución co tempo daqueles significados, tan abertos, ata os concretos que agora teñen.
A migración (sempre actual), o exilio e as moitas vidas paralelas; coas curvas que dá a vida, iso que chamamos ‘tecido social’ seguro que responde a unha xeometría non euclidiana, non plana.
Volvendo á xeometría, moitas das propiedades que estudamos na escola (a suma dos ángulos dun triángulo sempre suman 180º, o cociente entre a lonxitude dunha circunferencia e o seu diámetro é o número ‘pi’, etc.) son unicamente válidas na xeometría clásica que segue os cinco postulados recollidos por Euclides nos seus ‘Elementos’. Axiomas básicos e razoábeis que perduraron séculos ata que, no s. XIX, houbo quen imaxinou outras posíbeis opcións para o postulado V: lembremos que na xeometría euclidiana (ou ‘plana’), por un punto exterior a unha recta dada só hai unha paralela posíbel. Aínda que hai innumerábeis xeometrías con curvatura non nula (non euclidianas), destacan dous casos moi simples (coa mesma curvatura en todos os puntos): na xeometría esférica (curvatura positiva), por un punto exterior a unha recta non existen paralelas á mesma, todas as ‘liñas rectas’ se cortan (lembrar os meridianos na superficie terrestre); na xeometría hiperbólica (de curvatura negativa), existen infinitas paralelas a unha recta dada; é o que ocorre nun hiperboloide (a superficie dunha cadeira de montar aproxímase a esa idea). Aínda que esta última fora ‘intuída’ xa por Gauss, Lobachevski ou Bolyai, foi precisamente Riemann quen creou o marco xeral que inclúe todas as imaxinábeis.
Esas pontes, entre literatura e matemática de Rafael Dieste (ás veces Félix Muriel) e entre Galicia e México co seu ‘Testamento geométrico’ en ‘2666’, evócanme outra ponte, como un ‘testamento xeográfico’ persoalmente referencial e derivado da migración: tres dos seus irmáns eran uruguaios (Eduardo Dieste coincidiu con Castelao na elaboración do semanario ‘El barbero municipal’). E tamén o seu sobriño, Eladio Dieste, quen, cunha técnica orixinal, deixou unha gran obra arquitectónica: a igrexa na Atlántida (a próxima a Montevideo, non a do mito de Platón), foi declarada Patrimonio da Humanidade no 2021.
A migración (sempre actual), o exilio e as moitas vidas paralelas; coas curvas que dá a vida, iso que chamamos ‘tecido social’ seguro que responde a unha xeometría non euclidiana, non plana.
