Sempre me chamaron a atención os escritores que, por causa das súas circunstancias persoais, deciden cambiar de lingua e escribir nun idioma alleo, novo, aprendido xa no tempo da madurez. Non forman lexión, pero son coñecidos e poderosos. Véñenseme á cabeza Samuel Beckett, Emil Cioran, Eugène Ionesco, Joseph Conrad, Milan Kundera. Distinguidos e discutidos, imprescindibles para acceder á aventura literaria moderna, estes autores non teñen nada que ver cos filósofos, eruditos e cregos que ata ben entrado o século XVIII renunciaron sen mágoa aos seus idiomas maternos para seguiren entendéndose en latín cun público lector espallado por toda Europa. Probablemente o caso máis singular e difícil dos cinco escritores citados é o de Joseph Conrad. Foi o único de todos eles que non escolleu o francés, senón o inglés, para escribir as súas notables novelas e os seus sobresaíntes relatos.
Conrad naceu nunha Polonia varrida do mapa, nunha pequena cidade hoxe ucraína da Galitzia centroeuropea. Foi criado en polaco e aprendeu ruso, a lingua dunha das tres potencias que se repartiron a vella Mancomunidade de Polonia e Lituania a finais do século XVIII. A súa familia non era rica pero empeñouse en que coñecese tamén o francés, como era habitual na época. Aínda así, con todo ese caudal lingüístico enriba, el optou por facer do inglés a súa cuarta lingua e o idioma dos seus escritos.
O navegante
Foi unha decisión forzada polos acordos diplomáticos internacionais. En canto puido deixar a súa terra natal, Conrad estableceuse en Marsella coa intención de converterse en mariño. Pero só puido facer unha única viaxe nun barco frances: o perigo da deportación era real, pois as autoridades francesas esixíanlle aos expatriados coma el teren cumpridas as súas obrigas militares con Rusia. Como Gran Bretaña non regulaba nada sobre ese asunto, o futuro escritor marchou para Londres, a cidade que encabezaba daquela un imperio marítimo de dimensións planetarias. E así selou o seu destino: navegaría durante vinte anos en barcos británicos, visitaría o Congo belga do rei Leopoldo, dobraría o Cabo da Boa Esperança e atravesaría o Estreito de Magallanes. Desembarcaría en Borneo, Malaisia, Singapur e as Illas Célebes para rematar as súas singladuras cunha viaxe a Australia tras a cal abandonou para sempre o mar.
Faltáballe pouco para facer corenta anos, padecía de gota e tivera encontróns feos coa malaria. E aínda que estaba en posesión do título de capitán, non acababa de atopar empregos decentes. Foi aí cando empezou a estudar e a pulir concienzudamente o inglés meramente práctico que aprendera nos barcos e nos portos con compañeiros de tripulación, armadores, aseguradores… Tiña que gañar a vida, e aquel polaco medio apátrida, de escasa fortuna e sen contactos no mundo literario, admirador de Balzac, Flaubert e Maupassant, decidiu converterse en escritor inglés.
Reinventado
Hai uns días contáballe eu algo disto a un alumno meu. Cando acabei, o rapaz quedou un momento en silencio, asentindo coa cabeza, e despois concluíu, moi serio: “o pavo reinventouse”.
Así foi. Tras moitas dúbidas e extenuantes esforzos, Conrad publicou en 1895 o seu primeiro libro, A loucura de Almayer. Contradicindo os temores do escritor, a crítica recibiu o libro cunha benevolencia que se iría convertendo en entusiasmo a medida que ían aparecendo en revistas ou en libros títulos como O negro do Narcissus, Contos de inquedanza, O corazón da escuridade, Lord Jim, Xuventude, Tifón, Nostromo ou A liña de sombra, por citar só algunhas das principais narracións conradianas. Nunca foi, porén, un escritor verdadeiramente popular ou comercial, pero o certo é que a maior parte dos seus coetáneos que si chegaron a conseguir ese rango están hoxe completamente esquecidos.
No caso de Conrad, a separación entre o fervor da crítica e a recepción máis tépeda do público pode responder a varias razóns. A primeira delas é o inglés de Conrad, cuestión sobre a que só podo repetir o que dixeron e seguen a dicir os que coñecen esa lingua mellor ca min: Conrad usa un inglés recargado, un tanto arcaizante, tendente á frase longa, ao matiz sutilísimo e á enunciación solemne, rasgos todos eles que só se poden apreciar de forma parcial -e case sempre con resultados favorables- nas traducións ao castelán e ao galego (Eva Almazán, Xavier Queipo, Manuel Outeiriño, Benigno Salgado e Isabel Iglesias, Teresa Sanmartín…).
A segunda razón ten que ver, nos guste ou non, coas distintas conciencias e expectativas literarias dos críticos, por unha parte, e do público maioritario, por outra. Se isto é hoxe así -o outro día consultei un foro con opinións sobre a excelente Un amor, de Sara Mesa, e quedei horrorizado-, non é razoable pensar que puidese suceder algo distinto na Inglaterra victoriana. Entre os escritores, en cambio, Conrad tivo e ten admiradores insignes, desde os seus amigos John Galsworthy e Stephen Crane ata Virginia Woolf, William Faulkner, Jorge Luis Borges ou Javier Marías.
Woolf e Conrad
Virginia Woolf, en particular, admiraba tanto a Conrad que mesmo chegou a mostrarse un tanto despectiva cos que non se adherían ao seu manexo do inglés. Cando morreu o escritor, escribiu un texto complexo e apaixoado no Times Literary Supplement no que dicía sobre este asunto: “É unha crítica frecuente e costa refutala, igual que costa refutar os comentarios dos xordos cando se toca Fígaro… Como imos convencelos de que a beleza instrúe, de que a beleza é educadora, se as súas ensinanzas son inseparables do son da súa voz, ao que eles son xordos?”. E algo máis adiante continuaba: “Pero ao ler a Conrad, sen dúbida será incapaz de extraer o significado das palabras quen non saiba escoitar nesa música máis ben severa e sombría, coa súa reserva, co seu orgullo, coa súa ampla e impecable integridade, que é mellor ser bo que malo, que a lealdade é boa, así como a honestidade e o valor, aínda que dun xeito ostensible Conrad se preocupe tan só de mostrarnos a beleza da noite no mar”.
Ela deixouno dito moito mellor do que podo dicilo eu. Neste 2024, centenario da súa morte, lean a Joseph Conrad.
