Ao principio, a polarización non era máis que unha estratexia electoral que buscaba dúas cousas: por unha banda, xerar inseguridade nos votantes moderados, e, por outro, inducir respostas simétricas por parte do adversario (o efecto espiral), o que podía ter á súa vez dous tipos de efecto: aliñar aos votantes moderados nun dos bandos (o efecto trincheira) ou botarlles á abstención. Isto foi polo menos o que tratou de explicar un asesor de Rajoy ao Financial Times en vésperas das eleccións de 2008, tal como conto no meu libro sobre “As razóns do voto… (1977-2023)” (“se non podemos conseguir que nos voten, podemos conseguir polo menos que queden en casa”, tal era o razoamento).
Agora ben, cando a estratexia ten éxito se impón ao longo do tempo, pode converterse nunha polarización perniciosa que divide á sociedade e que debilita a democracia: chegados a este punto os partidos abandonan os consensos básicos sobre as regras de xogo, á vez que os votantes perden confianza nas institucións, dando como resultado que o apoio á democracia queda suplantado pola hipocrisía democrática (a importancia das regras depende de quen as infrinxe: “nós ou eles”). En último termo, a lóxica da polarización leva aos partidos para sacrificar os principios democráticos antes que ceder o poder, dando paso ao exclusivismo político, a menos que un shock imprevisto (unha crise ou un desastre electoral) restableza o equilibrio democrático. Noutro caso, é pouco probable que o sistema político recupere a normalidade tras o desgaste institucional sufrido entre tanto. Xusto cando os economistas se felicitan pola concesión do Nobel a quen non fixeron outra cousa que lembrarnos a importancia das institucións para a prosperidade dun país, resulta que en España os partidos levan tempo dedicados ao acoso e derribo das institucións nas que depositaramos a nosa confianza na boa marcha do país.
O novo ministro de Transición Dixital que foi encomendado de sacar adiante o decretazo para a CRTVE foi no seu día o encargado de valorar unha operación de Rajoy con parecidas intencións, que non dubidou en cualificar de “golpe institucional”.
A pregunta, por tanto, é se a política española está a tempo de deter esta dinámica autodestrutiva ou debemos limitarnos tan só a facer o inventario de institucións que se foron polo desaugadoiro. A última, como Vds. ben saben, foi a televisión pública, aínda que convén advertir que se trata dunha morte anunciada. En realidade, víase vir desde o momento en que o PSOE se confabulou co PP e o PNV para cargarse o concurso público que previamente pactara con Ciudadanos e Unidas Podemos como mecanismo de selección dos conselleiros da corporación pública RTVE. A idea do concurso era un produto xenuíno da “nova política” e do afán rexeneracionista que fixo furor a década pasada, pero que non serviu, ao cabo, máis que para realizar un test da calidade institucional da democracia española ou, mellor dito, da súa incapacidade para rexenerar as institucións (cando a fórmula xa estaba inventada e o máis fácil era restablecer o Estatuto de 2006). O resultado, como é ben sabido, foi que todo o traballo da Comisión de Expertos para seleccionar aos conselleiros (houbo 95 candidatos dos que a Comisión seleccionou a 20) non serviu para nada e ao final impúxose unha fórmula moi familiar por estes pagos: a repartición de cotas ou, se se prefire, de cadeiras de brazos.
O problema é que unha vez que os partidos se deslizan pola pendente do clientelismo, o proceso resulta imparable, e así foi como o afán colonizador do espazo público levou a Concepción Carbajosa, que quedara no posto 86 da clasificación de selección, á Presidencia do Ente, tras a negativa da presidenta anterior a fichar a un coñecido showman procedente dunha cadea privada, nunha operación presuntamente destinada a facer sombra a outro showman dunha cadea rival que non gozaba das simpatías de Moncloa. Ante o dilema de disolver o Ente por incumprimento flagrante das funcións que unha televisión pública ten encomendadas nunha democracia de audiencia ou deixar as cousas claras dunha vez por todas, parece que o novo ministro de Transición Dixital atopou a fórmula máxica: ampliar o número de conselleiros elixidos polo Congreso para dar acomodo aos socios de investidura e así deixar fóra de xogo á oposición.
Por se faltaba algo, os novos conselleiros serán debidamente remunerados (ata o de agora só cobraban dietas), pero iso si: serán igualmente exonerados de responsabilidade, tendo en conta que o novo presidente asume poderes plenipotenciarios. Alguén dá máis?
Por se había algunha dúbida sobre a exemplaridade da operación (a rexeneración era isto, verdade?), a prensa amiga despexounas todas: a mesma prensa que un día presentaba a negativa de Díaz Ayuso a verse con Pedro Sánchez en termos de “quebra institucional” (seica a negativa de Sánchez a convocar a Conferencia de Presidentes forma parte a normalidade institucional?), falaba ao día seguinte de “respecto” a RTVE tras o decretazo. Todo moi plausible se non fose porque o propio ministro que foi encomendado de sacar adiante o plan foi no seu día o encargado de valorar unha operación de Rajoy con parecidas intencións, que non dubidou en cualificar de “golpe institucional”. A diferenza é que Rajoy tiña maioría absoluta e o asalto á televisión pública saíalle gratis, sen necesidade de pagar cadeiras de brazos.
__________________
Juan Jesús González é catedrático de Socioloxía na UNED. A versión deste artigo en español publícase tamén en La Hora Digital.
